انتحال یکی از رفتارهایی است که میتواند اعتبار هر نوشته، پژوهش یا محتوایی را زیر سؤال ببرد؛ رفتاری که در آن فرد از ایدهها، متنها یا یافتههای دیگران استفاده میکند، اما آن را به نام خود ارائه میدهد. در فضای دانشگاهی، حرفهای و حتی تولید محتوای روزمره، شناخت این پدیده اهمیت زیادی دارد؛ چون بسیاری از افراد بدون آنکه قصدی داشته باشند، ممکن است ناخواسته مرتکب انتحال شوند. فهم دقیق اینکه انتحال چیست، چه شکلهایی دارد، با چه نامهایی شناخته میشود و چگونه میتوان از آن پیشگیری کرد، کمک میکند هر نویسنده یا پژوهشگری اثری شفاف، اخلاقی و قابلاعتماد تولید کند.
معنای شایع و رایج انتحال چیست؟
معنای رایج انتحال همان استفاده از نوشته، ایده، تصویر، داده یا هر بخش قابلتوجهی از کار دیگران است؛ بدون اینکه به صاحب اصلی آن اشاره شود. در زندگی دانشگاهی و حتی در تولید محتوای آزاد، بیشتر افراد زمانی با واژه «انتحال» روبهرو میشوند که متوجه میشوند کاری را که انجام دادهاند دیگر «کاملاً اصیل» نیست. به همین دلیل، در گفتار عمومی از اصطلاحاتی مثل سرقت ادبی، سرقت علمی، دستبرد فکری یا plagiarism استفاده میشود که همگی به همین مفهوم اشاره دارند.
سرقت ادبی یا انتحال در اصل به یک معنا اشاره دارند: گرفتن بخشهایی از کار فکری دیگری و ارائه آن به نام خود. تفاوت واقعی میان این دو بسیار کم است و هر دو یک رفتار غیراخلاقی را توصیف میکنند. در محیطهای علمی و دانشگاهی، این رفتار نهتنها خلاف اخلاق پژوهش، بلکه نوعی بیصداقتی حرفهای محسوب میشود و میتواند اعتبار فرد و کیفیت پژوهش را بهطور جدی تحتتأثیر قرار دهد.
| جنبه | معنای علمی | معنای رایج |
|---|---|---|
| تعریف اصلی | استفاده از هر نوع محتوا، ایده، داده، ساختار، متن یا تصویر بدون ذکر منبع | کپیکردن متن دیگران بدون اشاره به منبع |
| دامنه کاربرد | بسیار گسترده: متن، ایده، داده، نمودار، ساختار مقاله، روش تحقیق، کد برنامهنویسی و … | محدودتر: معمولاً فقط متن یا بخشی از نوشته |
| تمرکز | امانتداری علمی و جلوگیری از فریب مخاطب در سطح حرفهای | جلوگیری از کپیکاری آشکار |
| مصادیق مهم | پارافریز غلط، نقل ساختاری، استفاده از دادههای دیگران، خودانتحال | برداشتن مستقیم یک جمله یا پاراگراف |
| حساسیت دانشگاهها/مجلات | بسیار زیاد؛ حتی شباهتهای جزئی هم بررسی میشود | معمولاً بر موارد واضح کپی تاکید میشود |
| برداشت مردم | ممکن است مواردی را انتحال بدانند که برای عموم قابل تشخیص نیست | تنها وقتی کپی مشخص و آشکار باشد، آن را انتحال میدانند |
| هدف از تعریف | حفظ اصالت پژوهش، رعایت حقوق فکری، جلوگیری از سوءاستفاده | جلوگیری از بیانصافی و تقلید ساده |
انواع انتحال
انتحال شکلهای متفاوتی دارد و هرکدام میتواند بهشیوهای متفاوت اصالت یک متن یا پژوهش را خدشهدار کند. گاهی نویسنده جملهای را عیناً از منبعی دیگر برمیدارد، گاهی همان مفهوم را با چند تغییر جزئی بازنویسی میکند، و گاهی بدون آنکه جملهای را کپی کرده باشد، از ایدهها، دادهها یا نتایج دیگران استفاده میکند. شناخت این انواع کمک میکند بدانیم چه رفتاری قابلقبول است و چه زمانی وارد محدوده انتحال میشویم، حتی اگر نیت ما سوءاستفاده نبوده باشد.
- کپی مستقیم (Direct / Verbatim): نویسنده جمله یا پاراگراف را عیناً از منبع دیگری برمیدارد و بدون ارجاع استفاده میکند.
- پارافریز بدون استناد (Paraphrasing plagiarism): نویسنده ایده یا متن دیگری را با تغییرات ظاهری بازنویسی میکند اما منبع را ذکر نمیکند.
- انتحال موزاییکی یا چهلتکه (Mosaic / Patchwriting): نویسنده بخشهایی از چند منبع را کنار هم میگذارد و فقط کمی واژهها را تغییر میدهد، بدون اینکه استناد صحیح بدهد.
- خودانتحال (Self-plagiarism): نویسنده دوباره از متن، داده یا نتایج قبلی خودش استفاده میکند، بدون اینکه اعلام کند این بخشها پیشتر منتشر شدهاند.
- انتحال ایده یا داده (Idea / Data plagiarism): نویسنده از نظریهها، طرحها، نتایج آزمایش، نمودارها یا دادههای دیگران استفاده میکند، بدون اینکه به صاحب اصلی اثر اشاره کند.
مثالهای واقعی از انتحال
شناخت انتحال زمانی عمیقتر میشود که آن را در قالب نمونههای واقعی ببینیم؛ نمونههایی که نشان میدهند این پدیده فقط یک «اشتباه ساده» نیست، بلکه میتواند پیامدهای جدی برای نویسنده، پژوهشگر و حتی یک نهاد علمی داشته باشد. بررسی چنین نمونههایی کمک میکند بفهمیم انتحال چگونه رخ میدهد، چرا مهم است، و چطور میتوان از تکرار آن جلوگیری کرد، بدون آنکه به نام افراد حساس اشارهای شود:
- استفاده دوباره از پایان نامه یا مقاله بدون اعلام قبلی: دانشجویی بخشی از پایان نامه کارشناسی ارشد خود را عیناً در مقاله جدیدش منتشر میکند، بدون اینکه به آن رفرنس دهد.
- پارافریز ناقص در پژوهش: پژوهشگری متن چند مقاله را کمی تغییر میدهد اما مرجع نمیدهد؛ این همان انتحال موزاییکی است که بسیاری از دانشجویان ناخواسته مرتکب میشوند.
- کپیبرداری از دادههای دیگران: فردی دادههای یک تحقیق دیگر را در مقالهاش استفاده میکند و آن را به نام خود ثبت میکند؛ یکی از جدیترین تخلفات پژوهشی.
از نظر فقهی انتحال چه حکمی دارد؟
در فقه اسلامی، انتحال یا سرقت ادبی رفتاری ناپسند و غیرشرعی است؛ زیرا در آن فرد، اندیشه و تلاش علمی دیگری را به نام خود ثبت میکند. هرچند انتحال مانند دزدیِ اموال مادی مشمول حکم «سرقت حدّی» نمیشود، اما از نظر شرعی حرام و از نظر حقوقی و اخلاقی تعدی به حقالناس به شمار میآید.
انتحال؛ تصرف ناروا در حق دیگران
فقها آثار علمی، ادبی و فکری را دارای «حق» میدانند. مالکیت معنوی، هرچند مادی نیست، اما ارزش و حرمت دارد. استفاده از نوشته، ایده یا پژوهش دیگران بدون اجازه یا بدون ذکر منبع، نوعی غصب حق معنوی تلقی میشود و در نتیجه از نظر شرعی ممنوع است.
تفاوت انتحال با سرقت حدّی
سرقت در فقه زمانی موجب اجرای حد میشود که شرایط خاصی مانند برداشتن مال عینی، از حرز و بهصورت مخفیانه وجود داشته باشد. چون اثر علمی «مال عینی» نیست، انتحال مشمول این حکم نمیشود.
با این حال، حکم تکلیفی آن حرام و حکم وضعی آن ضمان است؛ یعنی شخص در برابر خسارتی که وارد کرده مسئول است.
ارتباط انتحال با حقالتألیف
در فقه معاصر، حقالتألیف بهعنوان نوعی مالکیت پذیرفته شده است. مؤلف بر کتاب، مقاله، پژوهش یا هر اثر فکری خود حق دارد و تجاوز به این حق، همانند تجاوز به اموال دیگران محسوب میشود. در نتیجه، اگر کسی بخشهایی از اثر دیگری را به نام خود استفاده کند، مرتکب تضییع حق مؤلف شده و مسئولیت شرعی و حقوقی دارد.
انتحال بهعنوان حقالناس
از آنجا که حق مؤلف بدون اجازه او از بین میرود، انتحال در شمار حقالناس قرار میگیرد؛ یعنی صاحب اثر در دنیا و آخرت حق مطالبه دارد. حتی اگر صاحب اثر متوجه نشود یا شکایت نکند، عمل انتحال همچنان گناه و معصیت به حساب میآید.
برای جمعبندی و درک بهتر دیدگاه فقه اسلامی درباره انتحال، میتوان نکات اصلی را در قالب جدول زیر خلاصه کرد:
| موضوع | مفهوم فقهی | حکم و پیامد | نکته کلیدی |
|---|---|---|---|
| حکم شرعی انتحال | نسبت دادن اثر دیگران به خود و پنهانکردن حقیقت | حرام، خلاف امانتداری و مصداق حقالناس | نیازمند رضایت صاحب اثر حتی در صورت عدم آگاهی او |
| تفاوت با سرقت حدّی | اثر علمی «مال عینی» نیست و شرایط سرقت حدّی را ندارد | مشمول حد نمیشود، اما تخلف شرعی و اخلاقی است | تفاوت در نوع مجازات است، نه در قبح عمل |
| جایگاه حقالتألیف | مالکیت مشروع و معتبر بر آثار علمی و فکری | تجاوز به آن غصب معنوی و موجب ضمان است | فقه معاصر مالکیت فکری را کامل به رسمیت میشناسد |
چرا برخی افراد ناخواسته مرتکب انتحال میشوند؟
برخی افراد بدون آنکه قصدی برای تقلب داشته باشند، ناخواسته مرتکب انتحال میشوند؛ زیرا بسیاری از خطاهای مربوط به استفاده از منابع، ناشی از بیدقتی، ناآگاهی یا فشارهای بیرونی است نه نیت سوء. از این دلایل میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- فشار زمانی و ضربالاجلهای نزدیک: عجله باعث میشود فرد فرصت استناددهی یا پارافریز صحیح نداشته باشد.
- ترس از تولید محتوای ضعیف: بعضی افراد احساس میکنند ایده یا نوشته خودشان کافی نیست و ناخودآگاه سراغ کپیبرداری میروند.
- ناآشنایی با اصول استناد و سبکهای ارجاع: بسیاری از دانشجویان دقیق نمیدانند چه چیزهایی نیاز به منبع دارند.
- برداشت نادرست از «پارافریز»: افراد تصور میکنند با تغییر چند کلمه، متن دیگر از آن خودشان میشود.
- اتکا به متنهای قالبی و الگوهای قدیمی: کپیکردن ساختار یا جملات از آثار پیشین بدون توجه به منبع.
- کمبود اعتماد به نفس در نوشتن: برخی نویسندگان به توان نوشتاری خود اطمینان ندارند و از متنهای آماده تقلید میکنند.
- نبود آموزش رسمی درباره انتحال: در بسیاری از دورهها، مهارت استناددهی و اخلاق پژوهش بهصورت جدی تدریس نمیشود.
برای جلوگیری از پدیده انتحال چه باید کرد؟
پیشگیری از انتحال کار پیچیدهای نیست؛ کافی است نویسنده بداند چه زمانی باید منبع را ذکر کند و چگونه ایدههای دیگران را بهدرستی در متن خود وارد کند. بسیاری از موارد انتحال نه بهخاطر قصد تقلب، بلکه بهدلیل بیدقتی، ناآگاهی یا کمبود زمان رخ میدهد. با رعایت چند اصل ساده میتوان اطمینان پیدا کرد که نوشته اصیل، اخلاقی و قابل اعتماد باقی میماند. شفافیت در استفاده از منابع، آشنایی با روش درست پارافریز و برنامهریزی مناسب از مهمترین عوامل جلوگیری از شکلگیری این مشکل هستند.
- استفاده از منبع در هر جا که لازم است: هر ایده، جمله یا دادهای که از دیگری گرفته میشود باید همراه با استناد باشد.
- پارافریز اصولی انجام بدهید: فقط چند کلمه را عوض نکنید؛ ساختار جمله را بازنویسی کنید و منبع را نیز ذکر کنید.
- یادداشتبرداری دقیق داشته باشید: هنگام مطالعه، منبع هر جمله یا نکته را همان لحظه ثبت کنید تا بعدها دچار اشتباه نشوید.
- از ابزارهای بررسی سرقت ادبی استفاده کنید: قبل از ارسال مقاله، متن را با ابزارهای معتبر بررسی کنید تا شباهتها را بهموقع اصلاح کنید.
- مدیریت زمان را جدی بگیرید: کار را به لحظه آخر نسپارید؛ عجله یکی از مهمترین دلایل بروز انتحال است.
- در کار گروهی شفاف باشید: سهم هر نویسنده را مشخص کنید و از واردکردن نامهای صوری یا واگذاری غیرشفاف کار جلوگیری کنید.
سوالات متداول
آیا استفاده از متن دیگران با ذکر منبع هم انتحال است؟
اگر منبع ذکر شود، کاری که انجام میدهید انتحال نیست؛ مشکل زمانی پیش میآید که منبع را حذف کنید.
نام دیگر سرقت ادبی چیست؟
بهطور خلاصه، نامهای دیگر سرقت ادبی شامل انتحال، سرقت علمی، دستبرد فکری، محتوا ربایی و واژۀ انگلیسی plagiarism هستند.
آیا پارافریز بدون ذکر منبع مجاز است؟
خیر. حتی اگر متن را بازنویسی کنید، ایده متعلق به دیگری است و باید منبع ذکر شود.
آیا استفاده از آثار خودم انتحال است؟
اگر همان متن یا همان داده را دوباره منتشر کنید و اعلام نکنید که قبلاً آن را ارائه کردهاید، درواقع مرتکب «خودانتحال» میشوید.
آیا استفاده از عکس و نمودار بدون منبع سرقت ادبی است؟
بله. تصاویر، نمودارها و جدولها هم مالکیت فکری دارند و باید منبع آنها ذکر شود.
الهام گرفتن از سبک دیگران انتحال است؟
خیر. الهام زمانی مشکلی ندارد که متن، ایده یا ساختار اصلی کپی نشده باشد.
آیا ترجمهکردن یک متن و انتشار آن به نام خودم انتحال است؟
بله. ترجمه هم بدون ذکر منبع اصلی مصداق سرقت ادبی است؛ چون ایده و محتوا متعلق به نویسنده اصلی است.
نتیجهگیری
در نهایت، انتحال رفتاری است که هم به صاحب اثر آسیب میزند و هم اعتبار نویسنده و فضای علمی را مخدوش میکند. شناخت دقیق این پدیده، دانستن انواع آن و توجه به اصول ساده اما ضروریِ استناددهی میتواند از بسیاری از خطاهای عمدی و ناخواسته جلوگیری کند. پژوهش زمانی ارزشمند است که بر پایه صداقت، شفافیت و احترام به زحمت دیگران نوشته شود. رعایت همین اصول ساده باعث میشود هر اثر علمی نهتنها قابل اعتماد باشد، بلکه در مسیر تولید دانش جدید نقش واقعی و مؤثری ایفا کند.
منابع
- Dhammi, I. K., & Haq, R. U. (2016). What is plagiarism and how to avoid it? Journal of Orthopaedics.
- Committee on Publication Ethics (COPE). (n.d.). Plagiarism.
- American Psychological Association. (2019). Publication Manual of the American Psychological Association (7th ed.).
- Taylor & Francis Group. (n.d.). Editorial policies: Plagiarism
- Pecorari, D. (2003). Good and original: Plagiarism and patchwriting in academic second-language writing. Journal of Second Language Writing.