شاخص SJR چیست و چگونه محاسبه می شود؟

انتشار مقاله فقط نوشتن و ارسال آن نیست؛ انتخاب مجله مناسب شاید مهم‌ترین بخش این مسیر باشد. اگر مقاله در مجله‌ای معتبر چاپ شود، شانس دیده‌شدن و استناد گرفتن آن بیشتر است و تلاش پژوهشگر نتیجه بهتری خواهد داشت.

برای کمک به پژوهشگران، شاخص‌های مختلفی برای سنجش کیفیت مجلات ساخته شده است. این شاخص‌ها به ما نشان می‌دهند کدام مجلات در دنیای علم تأثیر بیشتری دارند. در کنار شاخص قدیمی و معروف «ایمپکت فاکتور»، شاخص دیگری به نام SJR یا SCImago Journal Rank وجود دارد که نگاه دقیق‌تری به جایگاه علمی مجلات دارد.

ویژگی جالب اس جی آر این است که فقط تعداد استنادها را نمی‌شمارد، بلکه اعتبار مجلاتی را هم که این استنادها را داده‌اند در نظر می‌گیرد. به این ترتیب، تصویری واقعی‌تر از ارزش علمی هر مجله به دست می‌دهد و به پژوهشگران کمک می‌کند مجله‌ای را انتخاب کنند که واقعاً در جامعه علمی اثرگذار باشد.

در ادامه این مقاله، با زبان ساده توضیح می‌دهیم که شاخص SJR چیست، چگونه محاسبه می‌شود و چه تفاوتی با شاخص‌هایی مثل JCR و ایمپکت فاکتور دارد. همچنین یاد می‌گیریم چطور از این شاخص برای انتخاب بهترین مجله استفاده کنیم.

شاخص SJR چیست؟

شاخص SJR یا SCImago Journal Rank یک معیار معتبر برای سنجش جایگاه علمی مجلات است. این شاخص توسط گروه پژوهشی سایمگو طراحی شده و با استفاده از داده‌های پایگاه Scopus محاسبه می‌شود.

تفاوت اصلی اس جی آر با شاخص‌های ساده مثل ایمپکت فاکتور این است که فقط تعداد استنادها را نمی‌شمارد، بلکه به اعتبار مجلاتی که استناد می‌دهند هم توجه می‌کند. یعنی اگر یک مقاله در مجله‌ای معتبر منتشر شود و به مقاله شما ارجاع دهد، این استناد امتیاز بیشتری دارد تا ارجاعی که از یک مجله کم‌اعتبار می‌آید.

به زبان ساده، اس جی آر مثل یک سیستم امتیازدهی هوشمند است که هم «تعداد» و هم «کیفیت» استنادها را در نظر می‌گیرد. نتیجه این محاسبه یک عدد است که نشان می‌دهد هر مقاله منتشرشده در آن مجله به طور میانگین چه مقدار تأثیر علمی دارد.

فرض کنید به دنبال چاپ مقاله در حوزه پزشکی هستید. اگر مجله The Lancet را در سایت SCImago جست‌وجو کنید، عدد SJR آن در سال‌های اخیر حدود 12 است. این یعنی مقالات این مجله در شبکه علمی دنیا بسیار اثرگذار هستند. در مقابل، یک مجله تازه‌تأسیس ممکن است SJR برابر با 0.2 داشته باشد که نشان‌دهنده تأثیر کمتر آن است. بنابراین، چاپ مقاله در مجله‌ای با SJR بالاتر معمولاً شانس دیده‌شدن و استناد بیشتر را افزایش می‌دهد.

نحوه محاسبه SJR

شاخص SJR در ظاهر فقط یک عدد است، اما پشت این عدد یک فرایند ساده و منطقی وجود دارد. برای اینکه کاملاً متوجه شوید این شاخص چطور به دست می‌آید، مراحل زیر را دنبال کنید:

گام اول: جمع‌آوری استنادها
ابتدا همه استنادهایی که یک مجله در سه سال گذشته دریافت کرده بررسی می‌شود.
مثلاً برای محاسبه SJR سال ۲۰۲۴، تمام استنادهای سال‌های ۲۰۲۱، ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ جمع‌آوری می‌شوند.
این بازه سه‌ساله کمک می‌کند شاخص هم تازه باشد و هم تغییرات علمی را سریع‌تر نشان دهد.

گام دوم: وزن دادن به استنادها
همه استنادها ارزش یکسان ندارند. در این مرحله هر استناد بررسی می‌شود و بر اساس اعتبار مجله‌ای که این استناد را داده، یک وزن می‌گیرد.

• استنادی که از یک مجله معتبر و پرارجاع آمده، امتیاز بیشتری دارد.
• استنادی که از یک مجله کم‌اعتبار یا محلی آمده، امتیاز کمتری می‌گیرد.

به این ترتیب، SJR فقط تعداد استنادها را نمی‌شمارد؛ بلکه نشان می‌دهد این استنادها از طرف چه مجلاتی بوده‌اند و اعتبار علمی آن‌ها چقدر است.

مثال: فرض کنید مجله الف دو استناد دریافت کرده:

مجموع امتیاز این دو استناد برابر می‌شود با:
۱٫۲ + ۰٫۵ = ۱٫۷

حالا تصور کنید اگر هر دو استناد از مجله معتبر X بودند، مجموع امتیاز می‌شد:
۱٫۲ + ۱٫۲ = ۲٫۴

یعنی با اینکه تعداد استنادها در هر دو حالت یکی است، امتیاز کلی در حالت دوم بالاتر می‌شود چون کیفیت استنادها بهتر بوده است.

این مرحله مثل این است که در یک مسابقه علمی، رأی استاد دانشگاه وزن بیشتری داشته باشد نسبت به رأی یک دانشجوی تازه‌کار. هر دو رأی حساب می‌شوند، اما رأی فرد باتجربه‌تر اثر بیشتری روی نتیجه دارد.

گام سوم: محاسبه امتیاز نهایی
بعد از جمع‌آوری استنادها و وزن‌دهی به آن‌ها، یک امتیاز کلی برای مجله به دست می‌آید.
اما این امتیاز باید منصفانه باشد. مجلات بزرگ که مقالات بیشتری چاپ می‌کنند، طبیعتاً استنادهای بیشتری هم می‌گیرند. اگر همین امتیاز خام را استفاده کنیم، همیشه مجلات بزرگ بالاتر می‌ایستند، حتی اگر کیفیت علمی هر مقاله خیلی بالا نباشد.

برای حل این مشکل، امتیاز کلی به دست آمده بر تعداد مقالات منتشر شده در همان بازه سه‌ساله تقسیم می‌شود.
نتیجه این تقسیم همان چیزی است که شاخص SJR نشان می‌دهد: اثر علمی به ازای هر مقاله.

مثال: فرض کنید دو مجله داریم:

با اینکه هر دو مجله امتیاز خام یکسان دارند، مجله الف SJR بالاتری دارد چون امتیاز بین مقالات کمتری تقسیم شده و میانگین اثرگذاری هر مقاله بیشتر است.

این مرحله باعث می‌شود شاخص SJR وابسته به اندازه مجله نباشد. بنابراین حتی یک مجله کوچک اما با مقالات باکیفیت می‌تواند رتبه‌ای بالاتر از یک مجله بزرگ ولی کم‌اثر داشته باشد.

چگونه نمودارها و اعداد SJR را بخوانیم؟

اگر برای اولین‌بار وارد صفحه‌ی یک مجله در سایت SCImago می‌شوید، ممکن است با حجم زیادی از نمودارها و اعداد مواجه شوید. برای اینکه بتوانید این اطلاعات را درست بخوانید، این مراحل را یکی‌یکی دنبال کنید.

1. بررسی عدد SJR و رتبه چهارک (Q)

عدد SJR مهم‌ترین بخش صفحه است. این عدد نشان می‌دهد هر مقاله منتشرشده در این مجله به طور متوسط چه میزان اثرگذاری علمی داشته است. کنار این عدد معمولاً رتبه چهارک (Q1 تا Q4) نوشته می‌شود که جایگاه مجله را در حوزه تخصصی خودش مشخص می‌کند.

تصور کنید تمام مجلات یک حوزه علمی را از بیشترین SJR تا کمترین مرتب کرده‌ایم و به چهار بخش مساوی تقسیم کرده‌ایم:

• Q1: یک‌چهارم بالای این فهرست → معتبرترین مجلات حوزه
• Q2: رده دوم → مجلات خوب اما نه در سطح Q1
• Q3: رده متوسط
• Q4: یک‌چهارم پایینی → کم‌اعتبارترین مجلات از نظر SJR

بنابراین حتی اگر عدد SJR برای شما ناشناخته باشد، همین برچسب Q کمک می‌کند سریع بفهمید جایگاه مجله در حوزه خودش چقدر خوب است.

مثال:
عدد SJR مجله The Lancet در سال ۲۰۲۴ برابر 12.113 است و در چهارک Q1 قرار دارد. این یعنی مقالات این مجله اثرگذاری بسیار بالایی دارند و مجله در میان ۲۵٪ برتر مجلات پزشکی جهان است.

2. شاخص H-index

اچ ایندکس در صفحه مجله درست کنار عدد SJR نمایش داده می‌شود. این شاخص مستقیماً در محاسبه SJR نقشی ندارد، اما دید بسیار خوبی از اعتبار تاریخی و میزان استناد بلندمدت مجله به شما می‌دهد.

H-index عددی است که نشان می‌دهد چند مقاله این مجله دست‌کم همین تعداد استناد گرفته‌اند.
مثلاً اگر H-index یک مجله ۵۰۰ باشد یعنی ۵۰۰ مقاله در آن منتشر شده که هر کدام حداقل ۵۰۰ بار استناد گرفته‌اند.
هرچه این عدد بالاتر باشد، یعنی مجله مقالات زیادی دارد که به طور گسترده مورد استناد قرار گرفته‌اند.

مثال:
H-index مجله The Lancet برابر ۹۳۶ است. این یعنی دست‌کم ۹۳۶ مقاله منتشرشده در این مجله هرکدام بیش از ۹۳۶ بار استناد گرفته‌اند. چنین عدد بزرگی نشان می‌دهد این مجله سابقه‌ای طولانی و اثرگذاری عمیق در جامعه علمی دارد.

3. بررسی روند SJR در طول زمان

عدد SJR به‌تنهایی وضعیت فعلی مجله را نشان می‌دهد، اما برای تصمیم‌گیری بهتر باید ببینید این عدد در سال‌های قبل چه تغییری کرده است. نمودار خطی SJR در صفحه مجله این تغییرات را سال‌به‌سال نشان می‌دهد.

• روند صعودی: یعنی مجله در حال رشد و افزایش اعتبار علمی است.
• روند ثابت: یعنی جایگاه مجله پایدار است و کیفیت خود را حفظ کرده.
• روند نزولی: می‌تواند نشانه کاهش کیفیت مقالات یا تغییر سیاست‌های مجله باشد و نیاز به بررسی دقیق‌تر دارد.

مثال:
روند SJR مجله The Lancet از حدود ۴ در اوایل دهه ۲۰۰۰ شروع شده، به بیش از ۱۴ رسیده و در چند سال اخیر کمی کاهش یافته ولی همچنان روی عدد ۱۲+ باقی مانده است. این یعنی مجله در طول دو دهه اعتبار علمی خود را افزایش داده و حالا در سطح بسیار بالایی تثبیت شده است.

4. بررسی تعداد کل استنادها و خودارجاع‌ها

در صفحه مجله نموداری با عنوان Total Cites دیده می‌شود که تعداد کل استنادهای دریافتی مجله را در سال‌های مختلف نمایش می‌دهد. روی همین نمودار خطی باریک با رنگ متفاوت وجود دارد که Self-Cites یا خودارجاع‌ها را نشان می‌دهد. خودارجاع به استنادهایی گفته می‌شود که مقالات یک مجله به مقالات قبلی همان مجله داده‌اند.

بررسی این نمودار کمک می‌کند درک دقیق‌تری از اعتبار عدد SJR داشته باشید. اگر سهم خودارجاع‌ها پایین باشد، یعنی استنادها بیشتر از مجلات دیگر آمده‌اند و شاخص SJR بازتابی واقعی از اثرگذاری مجله است. اگر خودارجاع زیاد باشد، ممکن است بخشی از عدد SJR ناشی از استنادهای داخلی باشد و باید با دقت بیشتری ارزیابی شود.

مثال:
در مجله The Lancet تعداد کل استنادها طی سال‌های اخیر رشد چشمگیری داشته و خط خودارجاع تقریباً نزدیک به صفر است. این نشان می‌دهد اعتبار شاخص SJR این مجله بر پایه استنادهای واقعی از سوی سایر مجلات علمی دنیا شکل گرفته است.

5. بررسی Cites per Document

در صفحه مجله نموداری با عنوان Cites per Document وجود دارد که میانگین تعداد استناد به ازای هر مقاله را نشان می‌دهد. این شاخص در بازه‌های زمانی مختلف (۲، ۳ و ۴ ساله) محاسبه می‌شود و با چند خط رنگی در نمودار مشخص شده است.

اهمیت این نمودار در این است که به شما نشان می‌دهد هر مقاله منتشرشده در این مجله، در یک دوره زمانی مشخص، به طور متوسط چند بار استناد گرفته است. خط سه‌ساله (Cites/Doc (3y)) همان داده‌ای است که در محاسبه SJR نقش دارد، بنابراین توجه به روند آن می‌تواند تصویر واضح‌تری از کیفیت مقالات مجله ارائه دهد.

اگر این شاخص روند صعودی داشته باشد، یعنی مقالات مجله بیشتر و سریع‌تر در جامعه علمی دیده می‌شوند. کاهش این عدد در سال‌های اخیر ممکن است نشان‌دهنده افت کیفیت یا کاهش توجه پژوهشگران به مقالات مجله باشد.

مثال:
در مجله The Lancet خط سه‌ساله Cites per Document در سال‌های اخیر از ۲۰ عبور کرده است. این یعنی هر مقاله در سه سال گذشته به طور متوسط بیش از ۲۰ بار استناد شده که رقم بسیار بالایی است و نشان می‌دهد مقالات این مجله تأثیر گسترده‌ای در تحقیقات علمی دارند.

6. بررسی چهارک‌ها در طول زمان

در پایین صفحه مجله نموداری با عنوان Quartiles وجود دارد که نشان می‌دهد مجله در سال‌های مختلف در کدام چهارک (Q1 تا Q4) قرار داشته است. این نمودار با رنگ‌های مختلف مشخص می‌کند که مجله در هر سال در چه جایگاهی نسبت به سایر مجلات حوزه خود قرار گرفته است.

بررسی این نمودار اهمیت زیادی دارد، زیرا نشان می‌دهد مجله در طول زمان جایگاه علمی خود را حفظ کرده یا دچار افت و خیز شده است.

• اگر مجله در اکثر سال‌ها در Q1 بوده باشد، می‌توان به ثبات و کیفیت بالای آن اعتماد کرد.
• اگر در برخی سال‌ها به Q2 یا پایین‌تر سقوط کرده باشد، باید بررسی شود که علت این تغییر چه بوده است.

مثال:
مجله The Lancet طی بیش از دو دهه گذشته همواره در چهارک Q1 قرار داشته است. این ثبات نشان می‌دهد که کیفیت و اعتبار علمی این مجله در بلندمدت پایدار بوده و همواره جزو معتبرترین مجلات پزشکی جهان محسوب می‌شود.

تفاوت SJR و JCR

برای ارزیابی مجلات علمی معمولاً دو شاخص بیشتر از بقیه استفاده می‌شوند: SJR و JCR (ایمپکت فاکتور). هر دو شاخص با بررسی تعداد استنادها ساخته می‌شوند، اما روش محاسبه و نتیجه‌گیری آن‌ها متفاوت است. جدول زیر مهم‌ترین تفاوت‌های این دو شاخص را نشان می‌دهد:

مثال: فرض کنید دو مجله هرکدام ۱۰۰ استناد دریافت کرده‌اند. در محاسبه JCR هر دو مجله دقیقاً امتیاز برابر می‌گیرند. اما در محاسبه SJR اگر استنادهای مجله اول از مجلات بسیار معتبرتر باشد، SJR آن بیشتر خواهد شد.
این یعنی اس جی آر فقط کمیت استناد را نمی‌سنجد، بلکه کیفیت آن را هم در نظر می‌گیرد.

SJR تصویر دقیق‌تر و منصفانه‌تری از جایگاه علمی یک مجله ارائه می‌دهد، چون کیفیت استنادها و اندازه مجله را در نظر می‌گیرد. در حالی که JCR شاخصی سریع‌تر و ساده‌تر است، اما همیشه نمی‌تواند کیفیت واقعی اثرگذاری مقالات را نشان دهد. بهتر است هنگام انتخاب مجله، هر دو شاخص را با هم بررسی کنید تا تصمیم آگاهانه‌تری داشته باشید.

محدودیت‌ها و نقدهای وارد بر شاخص SJR

هرچند شاخص SJR یکی از معتبرترین معیارها برای سنجش کیفیت مجلات است، اما مثل هر شاخص دیگری بی‌نقص نیست. آگاهی از محدودیت‌های آن کمک می‌کند نتیجه‌گیری‌های دقیق‌تری داشته باشیم. مهم‌ترین نقدها به SJR عبارت‌اند از:

۱. وابستگی به پایگاه Scopus
SJR کاملاً بر اساس داده‌های پایگاه اسکوپوس محاسبه می‌شود. اگر یک مجله در Scopus نمایه نشده باشد یا داده‌هایش ناقص باشد، در محاسبه SJR دیده نمی‌شود. این موضوع باعث می‌شود بعضی مجلات معتبر که فقط در وب آو ساینس نمایه هستند، در رتبه‌بندی SJR حضور نداشته باشند.

۲. تأثیر حوزه‌های علمی
میزان استناد در رشته‌های مختلف متفاوت است. مثلاً مقالات پزشکی معمولاً استناد بیشتری می‌گیرند تا مقالات ریاضی. بنابراین مقایسه مستقیم SJR مجلات از حوزه‌های علمی مختلف ممکن است گمراه‌کننده باشد.

۳. پیچیدگی محاسبه برای عموم
فرمول واقعی SJR شامل مراحل ریاضی پیشرفته و الگوریتم‌های وزن‌دهی است. در این مقاله اساس محاسبه به زبان ساده توضیح داده شد تا برای پژوهشگران قابل فهم باشد، اما جزئیات کامل آن پیچیده‌تر است.

۴. نادیده گرفتن کیفیت مقالات منفرد
SJR میانگین اثرگذاری کل مجله را می‌سنجد. این عدد لزوماً به این معنا نیست که همه مقالات مجله باکیفیت هستند. ممکن است برخی مقالات بسیار پر استناد باشند و میانگین را بالا ببرند، در حالی که سایر مقالات کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند.

۵. امکان دستکاری غیرمستقیم
گرچه SJR با محدود کردن خودارجاع‌ها سعی می‌کند جلوی تقلب را بگیرد، اما همچنان امکان تبانی بین مجلات برای تبادل استناد و بالا بردن مصنوعی شاخص وجود دارد.

سؤالات متداول

شاخص SJR چیست؟

SJR (مخفف SCImago Journal Rank) معیاری برای سنجش اعتبار علمی مجلات است که با استفاده از داده‌های پایگاه Scopus محاسبه می‌شود. این شاخص هم تعداد و هم کیفیت استنادها را در نظر می‌گیرد.

عدد SJR چطور محاسبه می‌شود؟

ابتدا استنادهای سه سال اخیر جمع‌آوری می‌شوند، سپس به هر استناد بر اساس اعتبار مجله استناددهنده وزن داده می‌شود. در نهایت مجموع امتیاز بر تعداد مقالات همان بازه تقسیم می‌شود تا اثرگذاری به ازای هر مقاله به دست آید.

تفاوت SJR با ایمپکت فاکتور (JCR) چیست؟

ایمپکت فاکتور فقط تعداد استنادها را در دو سال اخیر می‌شمارد و همه استنادها وزن برابر دارند. اما اس جی آر استنادهای سه سال اخیر را با توجه به اعتبار مجلات استناددهنده وزن‌دهی می‌کند، بنابراین تصویری واقعی‌تر از اثرگذاری علمی ارائه می‌دهد.

عدد SJR چه مقداری باید باشد تا مجله معتبر محسوب شود؟

معتبر بودن مجله فقط به عدد SJR وابسته نیست، اما به طور کلی هرچه عدد بالاتر باشد مجله اثرگذارتر است. همچنین قرار داشتن مجله در چهارک Q1 نشان‌دهنده جایگاه عالی آن در حوزه علمی خودش است.

آیا می‌توان فقط با دیدن SJR درباره کیفیت مجله تصمیم گرفت؟

نه. SJR شاخص بسیار مفیدی است اما بهتر است همراه با معیارهای دیگر مثل ایمپکت فاکتور، بررسی سیاست‌های داوری و محتوای مقالات مجله استفاده شود. این کار انتخاب آگاهانه‌تری به شما می‌دهد.

کجا می‌توان عدد SJR یک مجله را پیدا کرد؟

با مراجعه به سایت SCImago Journal & Country Rank و جستجوی نام مجله می‌توانید عدد SJR، چهارک، روند تغییرات و سایر شاخص‌های مرتبط را مشاهده کنید.

جمع بندی

شاخص SJR یکی از معتبرترین ابزارها برای سنجش جایگاه علمی مجلات است، چون هم تعداد و هم کیفیت استنادها را در نظر می‌گیرد. با یادگیری خواندن عدد اس جی آر، روند تغییرات، سهم خودارجاع‌ها و چهارک‌ها، پژوهشگران می‌توانند مجلاتی را انتخاب کنند که بیشترین اثرگذاری را در جامعه علمی دارند.

البته این شاخص هم محدودیت‌هایی دارد و بهتر است در کنار معیارهای دیگر مانند JCR و بررسی محتوای واقعی مقالات مجله استفاده شود. ترکیب این شاخص‌ها به پژوهشگران کمک می‌کند انتخابی آگاهانه‌تر داشته باشند و مقالاتشان شانس بیشتری برای دیده‌شدن و استناد گرفتن پیدا کنند.

منابع

1. Scimago Research Group. (2007). Description of SCImago Journal Rank indicator.
2. Methodology.” SCImago Institutions Rankings.
3. Impact Factor vs SJR – Impact Factors and Other Metrics.” UTHSCSA Libraries.