سرقت ادبی زمانی رخ میدهد که فردی نوشته، ایده یا اثر دیگری را بدون اجازه، به نام خود منتشر کند. این رفتار تنها تخلف اخلاقی نیست، بلکه در نظام حقوقی ایران میتواند عنوان مجرمانه داشته باشد و با مجازات روبهرو شود.
قانونگذار برای حمایت از حقوق مؤلفان و حفظ اصالت آثار، مقررات مشخصی در نظر گرفته است و در مواردی مانند انتشار یا انتساب اثر دیگران به خود، ضمانت اجرای کیفری تعیین کرده است. از جمله مهمترین این مقررات، ماده ۲۳ قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان است که برای چنین رفتاری مجازات حبس پیشبینی کرده است.
شناخت ابعاد حقوقی سرقت ادبی به پدیدآورندگان کمک میکند تا از حقوق خود آگاه باشند و در صورت نقض آن، مسیر قانونی مناسبی را برای پیگیری انتخاب کنند. از سوی دیگر، آگاهی عمومی از قوانین سرقت ادبی در حقوق کیفری ایران میتواند نقش مؤثری در پیشگیری از نقض حقوق فکری و ترویج احترام به آثار علمی و فرهنگی داشته باشد.
مبانی قانونی سرقت ادبی در ایران
قوانین ایران برای حفظ حقوق پدیدآورندگان و جلوگیری از سوءاستفاده از آثار دیگران، مقررات روشنی در زمینهی سرقت ادبی وضع کردهاند. در این مقررات، انتساب اثر دیگری به خود یا انتشار آن بدون اجازهی صاحب اثر، به عنوان جرم شناخته شده و برای آن مجازات تعیین شده است. مهمترین این قوانین در ادامه معرفی میشوند:
قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان (۱۳۴۸)
این قانون مهمترین مرجع قانونی در زمینه حمایت از آثار فکری در ایران است و بسیاری از موارد سرقت ادبی بر اساس همین قانون بررسی میشود. در این قانون تأکید شده که آثار ادبی، هنری و علمی تحت حمایت هستند و هیچکس حق ندارد آنها را بدون اجازه پدیدآورنده منتشر کند یا به نام خود معرفی کند.
این مقرره طیف گستردهای از آثار را در بر میگیرد؛ از نوشتهها و کتابها گرفته تا ترجمهها، تصاویر، فهرستها، نقشهها و حتی نرمافزارها. به همین دلیل، بسیاری از رفتارهایی که امروز بهعنوان سرقت ادبی شناخته میشوند، زیر چتر حمایتی این قانون قرار میگیرند.
قانون مطبوعات
در حوزه رسانهها و فضای خبری، قانون مطبوعات نقش مهمی در مقابله با سرقت ادبی دارد. در این قانون صریحاً بیان شده که نسبت دادن نوشته، اثر یا حتی ترجمهی دیگران به خود، عملی خلاف قانون است و نشریات و رسانهها موظفاند در انتشار محتوا، حقوق پدیدآورندگان را رعایت کنند.
این قانون بیشتر با هدف حفظ امانتداری در انتشار مطالب، جلوگیری از سوءاستفاده رسانهای و حمایت از نویسندگان و خبرنگاران تنظیم شده است. بنابراین اگر سرقت ادبی در محیط روزنامهها، مجلات، خبرگزاریها یا سایتهای خبری اتفاق بیفتد، بررسی آن معمولاً بر اساس این قانون انجام میشود.
قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی (۱۳۹۶)
این قانون بهطور ویژه به حوزه علمی و دانشگاهی مربوط میشود و با هدف مقابله با پدیدههایی مانند خرید و فروش پایاننامه، مقاله و طرح پژوهشی تدوین شده است. هرچند این قانون دقیقاً معادل سرقت ادبی نیست، اما بخش مهمی از آن به «انتساب نادرست اثر علمی به فردی غیر از پدیدآورنده» مربوط میشود و از این جهت مکمل قانون ۱۳۴۸ برای حمایت از آثار علمی به شمار میآید.
این قانون تلاش میکند از کیفیت و اصالت آثار علمی محافظت کند و محیطهای دانشگاهی را از تخلفات پژوهشی پاک نگه دارد.
در مجموع، قوانین مختلف نشان میدهد که قانونگذار سرقت ادبی را صرفاً تخلف اخلاقی نمیداند، بلکه آن را جرم میشمارد و برای آن مجازات تعیین کرده است. هدف اصلی این مقررات، حفظ اصالت آثار و حمایت از حقوق پدیدآورندگان در برابر انتساب نادرست آثار دیگران است.
مصادیق سرقت ادبی در حقوق کیفری ایران
بر اساس قوانین ایران، سرقت ادبی تنها به کپیکردن کامل یک اثر محدود نمیشود و دامنه گستردهتری دارد. هر رفتاری که در آن اثری بدون اجازه صاحب اصلی یا بدون ذکر نام او مورد استفاده قرار گیرد و به نام فرد دیگری معرفی شود، میتواند در چهارچوب سرقت ادبی قرار گیرد. ماده ۲۳ قانون حمایت حقوق مؤلفان و مقررات قانون مطبوعات نیز نمونههای مشخصی از این رفتار را بیان کردهاند. در ادامه، مهمترین مصادیق سرقت ادبی همراه با نمونههای روشن معرفی میشود:
انتشار تمام یا بخشی از اثر دیگری به نام خود
انتشار مستقیم اثر دیگران، حتی اگر بخش کوچکی از آن باشد، یکی از روشنترین نمونههای سرقت ادبی است. در این حالت فرد بدون اجازه پدیدآورنده، اثر را به نام خود مطرح میکند یا از معرفی صاحب اصلی خودداری میکند.
مثال: نویسندهای بخشهایی از کتاب یک محقق را در کتاب جدید خود قرار میدهد و آن را به نام خود منتشر میکند.
بازنشر ترجمهی اثر دیگران بدون اجازه
ترجمه یک اثر نیز بهعنوان یک کار فکری مستقل شناخته میشود. بنابراین، انتشار ترجمه فرد دیگر یا اعمال تغییرات جزئی در آن و ارائه به نام خود، از مصادیق روشن سرقت ادبی است.
مثال: فردی یک مقاله خارجی را ترجمه میکند؛ شخص دیگری ترجمهی او را با کمی تغییر، بدون نام مترجم، در سایت یا کتاب خود منتشر میکند.
کپیبرداری از بخشهای کلیدی آثار علمی یا ادبی
سرقت ادبی همیشه به معنای کپیکردن کل اثر نیست. برداشت بخشهای مهم، تحلیلها، نتیجهگیریها یا قسمتهای خلاقانه یک اثر نیز، هرچند کوچک باشد، مصداق سرقت ادبی است.
مثال: دانشجویی چند پاراگراف از پایان نامه یک فرد دیگر را در پایان نامه خود درج میکند، بدون اینکه منبع را ذکر کند.
انتشار تصاویر، جداول، نمودارها یا طرحهای فکری بدون اجازه
آثاری مانند تصاویر، نمودارها، نقشهها، جدولها و طرحهای گرافیکی نیز تحت حمایت قانونی هستند. استفاده از این عناصر بدون ذکر منبع، نوعی سرقت ادبی محسوب میشود.
مثال: پژوهشگری نمودار یک مقاله علمی را در تحقیق خود استفاده میکند اما منبع آن را ذکر نمیکند.
استفاده از محتوای اینترنتی بدون ذکر منبع
مطالب منتشرشده در اینترنت نیز «اثر» محسوب میشوند و قانون از آنها حمایت میکند. کپیکردن محتوای سایتها، وبلاگها یا صفحات شبکههای اجتماعی بدون ذکر منبع، سرقت ادبی است.
مثال: سایتی مقالات سایت دیگر را بازنشر میکند و نام نویسنده اصلی را حذف میکند، یا نام مدیر سایت را جای آن میگذارد.
استفاده از طرح یا ساختار یک اثر بهصورت مشابه
گاهی سرقت ادبی به شکل کپیبرداری از جمله یا پاراگراف نیست؛ بلکه فرد طرح کلی، ساختار داستان، مسیر پژوهش یا سازماندهی یک اثر را دقیقاً تکرار میکند. اگر ایده در قالب یک ساختار مشخص شکل گرفته باشد، استفاده عیناً از آن بدون اشاره به پدیدآورنده، میتواند سرقت ادبی محسوب شود.
مثال: نویسندهای طرح داستانی با شخصیتها، روند و ساختار مشخص ارائه میدهد. فردی دیگر بدون اجازه، همان چارچوب داستان را در کتاب خود تکرار میکند.
ارائه آثار دیگران برای کسب امتیاز
اگر فردی برای دریافت جایزه، امتیاز علمی یا اعتبار شغلی، اثری را که متعلق به او نیست به نام خود معرفی کند، این رفتار نیز مصداق سرقت ادبی است.
مثال: شخصی برای شرکت در جشنواره ادبی، شعری را که از شاعر دیگری برداشت کرده، به نام خود ارسال میکند. اگر موضوع اثبات شود، علاوه بر محرومیت از امتیازات، قابل تعقیب کیفری نیز خواهد بود.
مصادیق سرقت ادبی در حقوق ایران بسیار گسترده است و تنها به کپیکردن مستقیم یک متن محدود نمیشود. استفاده بدون اجازه یا انتساب نادرست اثر، چه در قالب نوشته، ترجمه، تصویر، ساختار یا ارائه در رویدادهای علمی و هنری، میتواند سرقت ادبی محسوب شود. شناخت دقیق این موارد به پدیدآورندگان کمک میکند تا از آثار خود محافظت کنند و در صورت نقض، مسیر قانونی مناسبی را دنبال کنند.
مجازات سرقت ادبی در قانون ایران
قانونگذار ایرانی برای مقابله با سرقت ادبی، ضمانت اجراهای مشخصی پیشبینی کرده است. مجازات سرقت ادبی با هدف حمایت از حقوق معنوی پدیدآورندگان و جلوگیری از انتساب نادرست آثار، در قوانین مختلف پراکنده شدهاند. شدت مجازات نیز بسته به نوع اثر، حوزه انتشار و نحوه ارتکاب متفاوت است. در ادامه، مهمترین مقررات کیفری مرتبط با سرقت ادبی معرفی میشوند:
مجازات سرقت ادبی در ماده ۲۳ قانون حمایت حقوق مؤلفان
ماده ۲۳ قانون حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان مهمترین مقرره کیفری در برخورد با سرقت ادبی در ایران است. بر اساس این ماده، هرکس تمام یا بخشی از اثر دیگری را بدون اجازه منتشر کند و آن را به نام خود یا فرد دیگری معرفی نماید، مرتکب جرم شده و با حبس از شش ماه تا سه سال مواجه خواهد شد.
این ماده بهگونهای تنظیم شده که از حقوق معنوی پدیدآورنده به طور جدی حمایت کند. در اجرای آن، چند نکته اهمیت ویژهای دارد:
- تحقق جرم نیازمند قصد مالی نیست. حتی اگر انتشار اثر بدون هدف کسب درآمد انجام شود، انتساب نادرست اثر همچنان موجب مسئولیت کیفری است.
- استفاده از بخش کوچکی از اثر نیز میتواند جرم باشد، بهویژه زمانی که آن بخش اصالت، خلاقیت یا اهمیت محتوایی داشته باشد.
- محور اصلی جرم، تغییر یا حذف نام پدیدآورنده است، چه اثر کامل باشد و چه بخشهایی از آن.
علاوه بر مجازات حبس، دادگاه میتواند برای جلوگیری از ادامه نقض حق، دستورهای تکمیلی مانند جمعآوری نسخههای منتشرشده، توقف انتشار اثر یا اصلاح نام پدیدآورنده را صادر کند. مجموع این موارد نشان میدهد که ماده ۲۳ اصلیترین ابزار قانونگذار برای حمایت کیفری از آثار فکری و مقابله با سرقت ادبی در ایران است.
مجازات سرقت ادبی در رسانهها بر اساس قانون مطبوعات
قانون مطبوعات نیز بهطور مشخص سرقت ادبی را در حوزه رسانهها جرمانگاری کرده است. در تبصرههای ماده ۶ این قانون، نسبتدادن نوشتهها یا ترجمههای دیگران به خود، ممنوع اعلام شده و در صورت وقوع این رفتار در نشریات یا پایگاههای خبری، مرتکب مطابق ماده ۶۹۸ قانون مجازات اسلامی تحت تعقیب قرار میگیرد.
بر اساس ماده ۶۹۸، مجازات این عمل حبس از دو ماه تا دو سال یا تا ۷۴ ضربه شلاق است. این شدت مجازات نشاندهنده اهمیت رعایت امانتداری در فعالیت رسانهای و جلوگیری از انتشار مطالب سرقتشده در فضای عمومی است.
در کنار مجازات اصلی، دادگاه میتواند برای جلوگیری از ادامه نقض حق، دستورهای تکمیلی زیر را نیز صادر کند:
- اصلاح یا حذف مطلب منتشرشده
- انتشار توضیح یا تکذیبیه
- حذف نسخه آنلاین از سایت یا شبکههای اجتماعی رسانه
این مقررات بیانگر آن است که قانونگذار حفظ صداقت و احترام به حقوق مؤلفان را یکی از اصول اساسی فعالیت رسانهای میداند و با هرگونه سرقت ادبی در این فضا برخورد جدی میکند.
مجازات سرقت ادبی در حوزه علمی و دانشگاهی
در حوزه دانشگاهی، قانونگذار با رویکردی جداگانه و سختگیرانه به مسئله سرقت ادبی پرداخته است. «قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی» مصوب ۱۳۹۶، هرگونه تولید، خرید، فروش، انتشار یا ارائه پایاننامه، مقاله، طرح پژوهشی و سایر آثار علمی را که به نام فردی غیر از پدیدآورنده ارائه شود، جرمانگاری کرده است.
بر اساس این قانون، مجازات مرتکبان شامل موارد زیر است:
- جزای نقدی درجه سه
- محرومیت از حقوق اجتماعی درجه شش
این مجازاتها علاوه بر اشخاصی که بهطور مستقیم در تولید یا ارائه آثار متقلبانه نقش دارند، شامل مؤسسات، شرکتها یا دفاتری نیز میشود که در زمینه فروش یا تهیه آثار علمی فعالیت میکنند. در مورد اشخاص حقوقی، علاوه بر مسئولیت کیفری مدیران، ممکن است دستور توقف فعالیت، تعطیلی یا جزای نقدی جداگانه نیز صادر شود.
در محیطهای دانشگاهی، آثار ناشی از تقلب میتواند پیامدهای انضباطی نیز داشته باشد؛ از جمله:
- لغو مدرک تحصیلی
- ابطال امتیازات علمی
- جلوگیری از دفاع پایاننامه یا انتشار مقاله
قانونگذار با تصویب این مقرره تلاش کرده است تا از اصالت تولیدات علمی و سلامت نظام پژوهشی کشور محافظت کند و مانع گسترش سرقت علمی و ادبی در دانشگاهها شود.
مجازات چاپ و انتشار ترجمه متعلق به دیگری
قانون حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان در ماده ۲۴ بهطور صریح اعلام میکند که چاپ، پخش یا انتشار ترجمهای که توسط فرد دیگری انجام شده باشد، بدون اجازه مترجم، عمل مجرمانه محسوب میشود. بر اساس همین ماده، مرتکب به حبس از سه ماه تا یک سال محکوم خواهد شد.
این مقرره بهطور ویژه از حقوق مترجمان حفاظت میکند و مانع از آن میشود که افراد، ترجمه انجامشده توسط دیگری را با تغییرات جزئی یا حتی بدون تغییر، به نام خود منتشر کنند. به همین دلیل «سرقت ترجمه» یکی از مصادیق مهم سرقت ادبی در حقوق کیفری ایران به شمار میآید.
مجازات اقتباس بدون ذکر منبع
قانون حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان در ماده ۱۸ اعلام میکند که اقتباس از آثار ادبی و هنری تنها زمانی مجاز است که نام اثر اصلی و صاحب آن، به شکل مناسب و معمول در نسخه منتشرشده ذکر شود. اگر فردی اثری جدید را—مانند فیلم، نمایش، کتاب یا هر نوع اثر هنری—بر اساس یک اثر پیشین خلق کند اما نام پدیدآورنده اصلی را اعلام نکند، این رفتار مصداق تخلف از ماده ۱۸ است و طبق ماده ۲۵ همین قانون، مرتکب به حبس از سه ماه تا یک سال محکوم میشود.
این مقرره از پدیدآورندگانی حمایت میکند که ایده، ساختار یا محتوای اثرشان مبنای خلق یک اثر جدید قرار میگیرد و مانع از آن میشود که تلاش خلاقانه آنان بدون ذکر منبع مورد استفاده قرار گیرد.
مجازات تحریف یا تغییر غیرمجاز آثار
به موجب ماده ۱۹ قانون حمایت حقوق مؤلفان، هرگونه تغییر، حذف، تحریف یا اصلاح در آثار ادبی و هنری بدون اجازه پدیدآورنده ممنوع است. این ماده بر این اصل تأکید دارد که اصالت و تمامیت یک اثر باید حفظ شود و هیچکس حتی ناشر یا فردی که حق انتشار را دارد نمیتواند اثر را بهطور خودسرانه تغییر دهد.
طبق ماده ۲۵ همین قانون، فردی که اثر دیگری را بدون اجازه تغییر میدهد، به حبس از سه ماه تا یک سال محکوم خواهد شد.
این حکم یکی از مهمترین ابزارهای قانونی برای جلوگیری از تحریف کتابها، سانسورهای غیرمجاز، یا انتشار نسخههای تغییر یافته آثار ادبی است و از حقوق معنوی پدیدآورندگان به شکلی قاطع حمایت میکند.
برای درک بهتر تفاوت مقررات و مقایسه میزان مجازاتها، میتوان مهمترین احکام قانونی مربوط به سرقت ادبی را به صورت خلاصه در جدول زیر مشاهده کرد:
| عنوان جرم | مبنای قانونی | شرح رفتار مجرمانه | مجازات |
|---|---|---|---|
| انتشار تمام یا بخشی از اثر دیگری به نام خود | ماده ۲۳ قانون حمایت حقوق مؤلفان | انتشار، پخش یا عرضه اثر دیگران بدون اجازه و با انتساب به خود یا دیگری | حبس ۶ ماه تا ۳ سال |
| سرقت ادبی در رسانهها (نسبتدادن نوشته یا ترجمه دیگران به خود) | ماده ۶ قانون مطبوعات + ماده ۶۹۸ قانون مجازات اسلامی | درج اثر یا ترجمه دیگران به نام خود در نشریات، رسانهها و پایگاههای خبری | حبس ۲ ماه تا ۲ سال یا تا ۷۴ ضربه شلاق |
| تهیه یا ارائه آثار علمی متقلبانه | قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی (۱۳۹۶) | تولید، خرید، فروش، انتشار یا ارائه پایاننامه، مقاله و طرح پژوهشی به نام فردی غیر از پدیدآورنده | جزای نقدی درجه ۳ + محرومیت از حقوق اجتماعی درجه ۶ |
| چاپ یا انتشار ترجمه متعلق به دیگری بدون اجازه | ماده ۲۴ قانون حمایت حقوق مؤلفان | چاپ، پخش یا انتشار ترجمه انجامشده توسط دیگری بدون اجازه مترجم | حبس ۳ ماه تا ۱ سال |
| اقتباس بدون ذکر منبع اصلی | ماده ۱۸ و ماده ۲۵ قانون حمایت حقوق مؤلفان | اقتباس اثر (فیلم، داستان، کتاب…) بدون ذکر نام صاحب اثر اصلی | حبس ۳ ماه تا ۱ سال |
| تحریف، تغییر یا حذف بخشهایی از اثر بدون اجازه پدیدآورنده | ماده ۱۹ و ماده ۲۵ قانون حمایت حقوق مؤلفان | هرگونه تغییر، تحریف یا حذف در اثر ادبی/هنری بدون اجازه صاحب اثر | حبس ۳ ماه تا ۱ سال |
سرقت ادبی در نظام حقوقی ایران رفتاری ساده یا صرفاً غیراخلاقی تلقی نمیشود؛ بلکه بسته به نوع اثر و نحوه ارتکاب، میتواند با مجازاتهایی از حبس چندماهه تا چندساله، جزای نقدی، محرومیتهای اجتماعی و نیز اقدامات تکمیلی همراه باشد. شناخت قوانین و مصادیق این جرم میتواند به پدیدآورندگان کمک کند از آثار خود بهتر محافظت کنند و در صورت نقض، مسیر مناسبی را برای پیگیری حقوقی انتخاب نمایند.
شکایت از سرقت ادبی و نحوه پیگیری قانونی در ایران
سرقت ادبی مانند دیگر جرایم حوزه مالکیت فکری، قابل شکایت و پیگیری قانونی است و پدیدآورنده میتواند با مراجعه به مراجع رسمی، از انتشار یا انتساب نادرست اثر خود جلوگیری کرده و خسارتهای واردشده را مطالبه کند. روند طرح شکایت بسته به نوع سرقت، محل انتشار اثر و قانون مورد استناد متفاوت است، اما مراحل کلی آن تا حد زیادی مشابه است.
۱. آمادهسازی مدارک و مستندات
اولین قدم برای طرح شکایت، گردآوری مدارکی است که مالکیت اثر و وقوع سرقت را ثابت میکند. این مدارک میتواند شامل موارد زیر باشد:
- نسخه اصلی اثر (کتاب، مقاله، فایل دیجیتال، طرح، ترجمه و…)
- تاریخ انتشار اثر اصلی
- نمونههای منتشرشده از اثر سرقتشده
- اسناد مربوط به مکاتبات، قراردادها یا ثبت اثر
- گزارش کارشناسی یا مقایسه بخشهای سرقتشده (در صورت وجود)
هرچه مستندات روشنتر باشد، روند رسیدگی سریعتر و نتیجه مطمئنتر خواهد بود.
۲. طرح شکایت در مرجع صالح
پس از آمادهسازی مدارک، شکایت باید در مرجع قانونی مناسب ثبت شود. مرجع رسیدگی بسته به نوع سرقت متفاوت است:
- دادسرای فرهنگ و رسانه: در مواردی که سرقت ادبی در رسانهها، مطبوعات، سایتها یا شبکههای خبری رخ داده باشد.
- دادسرای عمومی و انقلاب: برای سایر موارد سرقت ادبی که تحت ماده ۲۳ یا دیگر مواد قانون حمایت حقوق مؤلفان قرار میگیرد.
- هیئتهای تخلفات دانشگاهی: در پروندههای مربوط به سرقت علمی و تخلفات پژوهشی طبق قانون ۱۳۹۶.
ثبت شکایت در این مراجع معمولاً با ارائه شکواییه و مدارک اثباتی انجام میشود و روند رسیدگی از همانجا آغاز خواهد شد.
۳. ارجاع پرونده به کارشناسی
در بسیاری از پروندههای سرقت ادبی، تشخیص میزان شباهت آثار و اصالت نوشتهها نیازمند نظر کارشناس است. به همین دلیل، پس از ثبت شکایت، پرونده معمولاً برای بررسی تخصصی به کارشناسان مرتبط ارجاع میشود؛ کارشناسانی که بسته به نوع اثر میتوانند در حوزه ادبیات، نشر، زبانشناسی یا حتی رشته تخصصی اثر فعالیت داشته باشند.
نظر کارشناسی نقش مهمی در اثبات یا رد ادعای سرقت ادبی دارد و مبنای تصمیم دادستان و دادگاه قرار میگیرد.
۴. تصمیم دادستان و صدور کیفرخواست
پس از دریافت نظر کارشناسی و بررسی مدارک، دادستان درباره ادامه روند رسیدگی تصمیم میگیرد. اگر دلایل ارائهشده وقوع سرقت ادبی را نشان دهد، برای متهم کیفرخواست صادر و پرونده به دادگاه ارسال میشود. در غیر این صورت ممکن است قرار منع تعقیب صادر شود.
ملاک اصلی دادستان در صدور کیفرخواست، وجود شباهت قابل توجه میان آثار، انتساب نادرست اثر و مدارک کافی برای اثبات وقوع سرقت است.
۵. صدور رأی دادگاه
دادگاه پس از بررسی شکایت، مدارک و نظر کارشناسی، درباره پرونده تصمیمگیری میکند. در صورت اثبات سرقت ادبی، حکم به مجازات مقرر در قانون صادر میشود و ممکن است همراه با اقدامات تکمیلی مانند توقف انتشار یا اصلاح نام پدیدآورنده باشد. در صورتی که دلایل کافی وجود نداشته باشد، دادگاه حکم برائت صادر میکند.
۶. امکان مطالبه خسارت در کنار شکایت کیفری
شاکی میتواند علاوه بر طرح شکایت کیفری، دادخواست ضرر و زیان نیز ثبت کند و خسارتهای مادی و معنوی ناشی از سرقت ادبی را مطالبه نماید. این خسارتها ممکن است شامل سود از دسترفته، لطمه به اعتبار حرفهای یا آسیب به جایگاه علمی پدیدآورنده باشد. رسیدگی به این درخواست معمولاً همزمان با پرونده کیفری یا پس از صدور رأی انجام میشود.
چالشهای عملی تعقیب سرقت ادبی
با وجود پیشبینی ضمانتاجراهای قانونی، رسیدگی به پروندههای سرقت ادبی در عمل همیشه ساده نیست و معمولاً با چالشهای زیر همراه است:
- اثبات مالکیت و اصالت اثر: ارائه دلایل روشن برای اینکه اثر ابتدا توسط چه کسی خلق شده، گاهی دشوار است؛ بهویژه در آثاری که ثبت رسمی نشدهاند.
- تشخیص دقیق میزان شباهت: تعیین اینکه یک متن یا اثر «الهامگیری» است یا «سرقت»، نیازمند کارشناسی تخصصی و تحلیل فنی است.
- مشکل شناسایی مرتکب در فضای مجازی: انتشار ناشناس یا استفاده از حسابهای موقتی، شناسایی عامل سرقت را پیچیده میکند.
- پراکندگی قوانین و نبود رویه واحد: وجود قوانین متعدد و فقدان انسجام کامل در رسیدگی قضایی باعث میشود نتایج پروندهها گاه متفاوت باشد.
- طولانی بودن روند کارشناسی و رسیدگی: پروندههای مالکیت فکری معمولاً زمانبرند و هزینههای کارشناسی نیز ممکن است سنگین باشد.
- آگاهی محدود کاربران و برخی مراجع: عدم شناخت کافی نسبت به حقوق معنوی سبب میشود بسیاری از موارد سرقت دیر گزارش شوند یا در ابتدا جدی گرفته نشوند.
این چالشها نشان میدهد که هرچند قوانین از پدیدآورندگان حمایت میکنند، اما موفقیت در پیگیری حقوقی تا حد زیادی به ارائه مستندات دقیق و پیگیری مستمر بستگی دارد.
سوالات متداول
سرقت ادبی در حقوق کیفری ایران چه مجازاتی دارد؟
مجازات اصلی سرقت ادبی طبق ماده ۲۳ قانون حمایت حقوق مؤلفان، حبس از شش ماه تا سه سال است. بسته به نوع اثر و نحوه انتشار آن، ممکن است مقررات دیگری مانند قانون مطبوعات یا قانون مقابله با تقلب علمی نیز اعمال شود.
آیا استفاده از بخش کوچکی از یک اثر هم سرقت ادبی محسوب میشود؟
بله. حتی استفاده از بخش کوتاهی از یک اثر، اگر بخش خلاقانه و اصیل باشد و بدون اجازه یا بدون ذکر نام صاحب اثر منتشر شود، میتواند مصداق سرقت ادبی و قابل پیگیری قانونی باشد.
برای شکایت از سرقت ادبی چه مدارکی لازم است؟
نسخه اصلی اثر، تاریخ انتشار، نمونه اثر سرقتشده، مکاتبات یا قراردادهای مرتبط و هر سندی که مالکیت و شباهت آثار را نشان دهد. وجود این مدارک روند رسیدگی را بسیار سریعتر و دقیقتر میکند.
شکایت سرقت ادبی را در کدام مرجع باید ثبت کرد؟
بسته به نوع سرقت: در دادسرای فرهنگ و رسانه (برای موارد رسانهای)، دادسرای عمومی و انقلاب (برای موارد مشمول قانون مؤلفان) و هیئتهای تخلفات دانشگاهی (برای سرقت علمی). ثبت شکواییه از طریق سامانه ثنا انجام میشود.
آیا سرقت ادبی فقط شامل کپیکردن متن است؟
خیر. سرقت ادبی شامل ترجمه، تصاویر، نمودارها، ساختار اثر، اقتباس بدون ذکر منبع، تحریف اثر، و حتی ارائه اثر دیگران برای کسب امتیاز نیز میشود. هرگونه انتساب نادرست اثر میتواند مشمول این عنوان قرار گیرد.
آیا میتوان علاوه بر شکایت کیفری، خسارت هم مطالبه کرد؟
بله. در کنار شکایت کیفری، شاکی میتواند دادخواست ضرر و زیان ارائه کند و خسارتهای مادی و معنوی ناشی از سرقت مانند لطمه به اعتبار حرفهای یا سود از دسترفته را مطالبه نماید.
مصادیق سرقت ادبی در اینترنت هم قابل پیگیری است؟
قطعاً. محتوای منتشرشده در اینترنت نیز اثر محسوب میشود و کپیبرداری از سایتها، وبلاگها و شبکههای اجتماعی بدون ذکر منبع یا اجازه صاحب اثر، قابل شکایت و پیگیری قانونی است.
جمع بندی
سرقت ادبی در نظام حقوقی ایران یک رفتار ساده یا صرفاً غیراخلاقی نیست؛ قانونی مشخص دارد و در بسیاری از موارد با مجازات کیفری روبهرو میشود. قانونگذار تلاش کرده است از طریق مقرراتی مانند قانون حمایت از حقوق مؤلفان، قانون مطبوعات و قانون مقابله با تقلب علمی، از اصالت آثار و حقوق معنوی پدیدآورندگان محافظت کند و با هرگونه انتساب نادرست اثر برخورد جدی داشته باشد.
از سوی دیگر، روند رسیدگی به شکایت سرقت ادبی نیز روشن و قابل دسترس است. صاحب اثر میتواند با جمعآوری مدارک، ثبت شکواییه در سامانه ثنا و مراجعه به مرجع صالح، پیگیری را آغاز کند. پس از کارشناسی و بررسی دادسرا و دادگاه، در صورت اثبات سرقت، علاوه بر مجازات قانونی، امکان مطالبه خسارت مادی و معنوی نیز وجود دارد.
در نهایت، آنچه اهمیت دارد آگاهی از حقوق مالکیت فکری و رعایت اصول اخلاقی در استفاده از آثار دیگران است. شناخت این قوانین نهتنها به پدیدآورندگان کمک میکند از آثار خود بهتر محافظت کنند، بلکه به گسترش فرهنگ احترام به تولیدات علمی، ادبی و هنری در جامعه نیز میانجامد.