راهنمای جامع پایگاه Journal Citation Reports (JCR)

پایگاه JCR یا Journal Citation Reports یکی از معتبرترین منابع جهانی برای ارزیابی و مقایسه مجلات علمی است که توسط شرکت Clarivate Analytics منتشر می‌شود. این پایگاه هر سال با تحلیل داده‌های استنادی موجود در پایگاه وب آف ساینس (Web of Science)، شاخص‌ها و گزارش‌های دقیقی ارائه می‌کند تا پژوهشگران، ناشران و کتابخانه‌ها بتوانند کیفیت و جایگاه علمی نشریات را بسنجند. اهمیت جی سی آر در این است که با استفاده از معیارهایی مانند ضریب تاثیر (Impact Factor)، شاخص استناددهی (Citation Indicator)، رتبه‌بندی موضوعی و میزان دسترسی باز، امکان انتخاب آگاهانه مجله برای چاپ مقاله یا تصمیم‌گیری درباره اشتراک‌ها را فراهم می‌سازد. در واقع، جی سی آر پلی میان داده‌های خام استنادی و تحلیل‌های قابل استفاده است و به زبان ساده، تصویری شفاف از «قدرت اثرگذاری» یک مجله در جامعه علمی ارائه می‌دهد.

پایگاه JCR چیست؟

پایگاه JCR یک محیط تحلیلی آنلاین است که مجلات علمی معتبر را بر اساس داده‌های واقعیِ استناد بررسی و با یکدیگر مقایسه می‌کند. این پایگاه مانند یک «کارنامه سالانه» برای نشریات عمل کرده و نشان می‌دهد هر مجله در حوزه علمی خود چه جایگاهی دارد و چه میزان بر پژوهش‌های دیگر تأثیر گذاشته است. تفاوت اصلی جی سی آر با بسیاری از پایگاه‌های علمی در این است که محتوای مقالات را ارائه نمی‌دهد، بلکه تمرکز آن بر تحلیل عملکرد مجلات بر پایه داده‌های سالانهٔ Web of Science Core Collection است. حاصل این تحلیل‌ها مجموعه‌ای از شاخص‌ها و رتبه‌بندی‌هاست که جایگاه هر نشریه را در حوزه تخصصی خود مشخص می‌کند.

برای مثال، اگر در رشته مهندسی عمران فعالیت می‌کنید و می‌خواهید بدانید کدام مجلات بیشترین اثرگذاری را دارند، کافی است موضوع Civil Engineering را در جی سی آر انتخاب کنید تا فهرستی از مجلات این حوزه، همراه با رتبه، چارک (Q1 تا Q4)، شاخص‌های استناد و روند تغییرات در سال‌های اخیر نمایش داده شود. این اطلاعات کمک می‌کند مجله‌ای را انتخاب کنید که علاوه بر هماهنگی با موضوع کارتان، از نظر جایگاه علمی نیز معتبر و شناخته‌شده باشد.

به این ترتیب، JCR فقط یک فهرست ساده از مجلات نیست، بلکه ابزاری تحلیلی برای سنجش کیفیت، شناسایی روندها و برنامه‌ریزی هوشمندانه در انتخاب و ارزیابی نشریات به شمار می‌رود.

حوزه‌های تحت پشتیبانی JCR

پایگاه JCR تمام اطلاعات خود را از مجلاتی می‌گیرد که در چهار ایندکس اصلی Web of Science Core Collection نمایه شده‌اند. این ایندکس‌ها در واقع ستون‌های اصلی پوشش جی سی آر هستند:

1. Science Citation Index Expanded (SCIE): مجلات معتبر علوم پایه، مهندسی و علوم کاربردی مانند فیزیک، شیمی، مهندسی عمران و فناوری اطلاعات.
2. Social Sciences Citation Index (SSCI): نشریات برجسته در حوزه‌های علوم اجتماعی مانند روان‌شناسی، آموزش، مدیریت، اقتصاد و جامعه‌شناسی.
3. Arts & Humanities Citation Index (AHCI): مجلات معتبر حوزه‌های هنر، تاریخ، فلسفه، ادبیات و مطالعات فرهنگی.
4. Emerging Sources Citation Index (ESCI): مجلات نوظهور و در حال رشد که استانداردهای علمی بالایی دارند و تحت ارزیابی برای ورود به فهرست‌های اصلی قرار گرفته‌اند.

هر مجله در JCR بر اساس موضوع خود در یک یا چند «دسته موضوعی» (Category) قرار می‌گیرد. این دسته‌ها بیش از ۲۵۰ حوزه علمی را در بر می‌گیرند؛ از زیست‌شناسی مولکولی و علوم پزشکی گرفته تا علوم کامپیوتر، مهندسی، حقوق و هنر. برای مثال، یک مجله بین‌رشته‌ای ممکن است هم در دسته Environmental Sciences و هم در Public Health رتبه‌بندی شود. این تقسیم‌بندی دقیق باعث می‌شود کاربر بتواند رقابت علمی را در بستر همان رشته‌ای که فعالیت می‌کند، مشاهده و تحلیل کند.

نحوه دسترسی به پایگاه JCR

روند دسترسی به این پایگاه از طریق ایران‌پیپر به شرح زیر است:

ورود به وب‌سایت ایران‌پیپر
ابتدا به وب‌سایت ایران پیپر مراجعه کرده و وارد بخش اشتراک‌های دسترسی مستقیم پایگاه JCR شوید.

ثبت سفارش و پرداخت
با کلیک بر روی گزینه «خرید اشتراک»، به درگاه پرداخت امن هدایت می‌شوید. پس از تکمیل موفق پرداخت، دسترسی مستقیم شما به پایگاه JCR فعال می‌شود. از این پس می‌توانید وارد محیط جی سی آرشده و از امکانات آن شامل جستجوی مجلات، مشاهده شاخص‌های تحلیلی، رتبه‌بندی‌ها و نمودارهای مقایسه‌ای استفاده نمایید.

محتوای موجود در پایگاه JCR

پایگاه جی سی آر برای هر مجله علمی یک پروفایل تحلیلی کامل ارائه می‌دهد که فقط یک رتبه یا ضریب تأثیر نیست، بلکه مجموعه‌ای از شاخص‌ها، آمار و ابزارهای تصویری است. این اطلاعات به پژوهشگر کمک می‌کند تا علاوه بر شناخت جایگاه یک مجله، روند پیشرفت یا افت آن را هم در طول زمان ببیند و بتواند مجلات را با هم مقایسه کند.

به دلیل این پوشش گسترده، جی سی آر برای طیف وسیعی از محققان، ناشران و کتابخانه‌ها یک منبع مرجع ارزشمند محسوب می‌شود؛ چه هدف، انتخاب بهترین مجله برای چاپ مقاله باشد و چه مقایسه و پایش عملکرد نشریات در یک حوزه خاص.

به طور کلی، محتوای JCR را می‌توان در چهار گروه اصلی دسته‌بندی کرد که شامل شاخص‌های کلیدی، شاخص‌های تکمیلی، اطلاعات مربوط به دسترسی باز، و ابزارها و نمودارهای تحلیلی است:

برای استفاده کامل از امکانات پایگاه تحلیلی جی سی آر و مشاهده معتبرترین شاخص‌های ارزیابی مجلات علمی از جمله ضریب تأثیر (Impact Factor)، چارک موضوعی (Quartile)، شاخص استناد (JCI) و نمودارهای تحلیلی، می‌توانید به‌صورت قانونی و ساختاریافته از طریق سایت ایران‌پیپر اقدام نمایید. این پایگاه ابزاری حرفه‌ای برای پژوهشگران، اعضای هیئت علمی، دانشجویان تحصیلات تکمیلی و مدیران کتابخانه‌ها است که در مسیر انتخاب، مقایسه و تحلیل مجلات علمی به داده‌های دقیق نیاز دارند.

راهنمای استفاده از پایگاه JCR

پایگاه JCR با وجود تحلیل‌های پیشرفته‌ای که ارائه می‌دهد، محیطی کاربرپسند و ساده دارد و کاربران می‌توانند بدون نیاز به تخصص فنی خاص، از آن استفاده کنند. چه به‌دنبال ارزیابی مجله‌ای برای انتشار مقاله باشید، چه بخواهید شاخص‌های تأثیرگذاری آن را بررسی کنید، جی سی آر ابزارهایی در اختیار شما می‌گذارد تا تصمیم‌های پژوهشی دقیق‌تری بگیرید. در این بخش با برخی از مهم‌ترین امکانات این پایگاه آشنا می‌شوید که می‌توانند در تصمیم‌گیری‌های پژوهشی مفید باشند.

معرفی شاخص‌های اصلی مجلات

برای مشاهده شاخص‌های یک مجله در JCR، ابتدا باید وارد صفحه اختصاصی همان مجله شوید.
برای این کار:

1. در بخش جستجوی JCR، نام کامل مجله یا شماره ISSN آن را وارد کنید.

2. از میان نتایج جستجو، مجله موردنظر را انتخاب کنید تا صفحه اختصاصی آن باز شود.

صفحه مجله در JCR همه اطلاعات کلیدی را در یک مکان جمع کرده است؛ از شاخص‌های عددی و نمودارهای تحلیلی گرفته تا روند تغییرات ضریب تأثیر، جایگاه مجله در دسته‌بندی موضوعی و چارک‌بندی، درصد مقالات دسترسی آزاد و حتی پراکندگی استنادها.

وقتی وارد این صفحه می‌شوید، با مجموعه‌ای از عددها، نمودارها و شاخص‌هایی روبه‌رو می‌شوید که هرکدام اطلاعات خاصی درباره سطح علمی و میزان تأثیرگذاری آن مجله در جامعه پژوهشی ارائه می‌کنند. اگرچه ظاهر این بخش شاید در نگاه اول تخصصی به نظر برسد، اما با کمی آشنایی می‌توانید به‌راحتی از آن استفاده کنید و تصمیم‌های دقیق‌تری درباره انتخاب یا ارزیابی مجلات بگیرید.

در ادامه، ابتدا یک جدول خلاصه از مهم‌ترین شاخص‌ها و کاربرد آن‌ها را می‌بینید تا پیش از ورود به جزئیات، تصویر کلی از هر شاخص داشته باشید. سپس، برخی از این شاخص‌ها و نمودارهای مهم در پایگاه جی سی آر را به‌صورت جداگانه و همراه با مثال‌های واقعی بررسی می‌کنیم.

1. Journal Impact Factor (ضریب تأثیر – JIF)

این شاخص نشان می‌دهد که مقالات چاپ‌شده در یک مجله در دو سال گذشته، به‌طور متوسط چند بار توسط مقالات دیگر استفاده یا به آن‌ها اشاره شده‌اند. هرچه این عدد بزرگ‌تر باشد، یعنی مقالات این مجله بیشتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته‌اند.

مثال: ضریب تأثیر مجله Nature در سال 2024 برابر 48.5 است. این یعنی مقالات چاپ‌شده در سال‌های 2022 و 2023، در سال 2024 به‌طور میانگین 48.5 بار مورد استناد قرار گرفته‌اند. حتی بدون احتساب خوداستنادی، این عدد 47.7 است که همچنان بسیار بالاست و نشان‌دهنده اعتبار جهانی مجله است.

2. 5-Year Impact Factor (ضریب تأثیر پنج‌ساله)

مانند ضریب تأثیر است، ولی به جای دو سال، پنج سال اخیر را بررسی می‌کند. این شاخص برای رشته‌هایی که استنادها در آن‌ها دیرتر اتفاق می‌افتد (مثل علوم انسانی یا بعضی شاخه‌های علوم پایه) دقیق‌تر است.

مثال: در صفحه مجله Nature آمده که 5-Year Impact Factor آن برابر است با 55.0. یعنی مقالاتی که طی پنج سال اخیر منتشر شده‌اند، به‌طور میانگین بیش از 55.0 بار استناد گرفته‌اند. این عدد نشان می‌دهد که محتوای مجله در بلندمدت نیز همچنان پرارجاع و باارزش است.

3. Journal Citation Indicator (شاخص استناد نرمال‌شده – JCI)

این شاخص مقایسه‌ای است. به شما می‌گوید عملکرد مجله نسبت به میانگین مجلات مشابه در همان رشته چطور بوده است.

• بیشتر از ۱ یعنی قوی‌تر.
• عدد ۱ یعنی عملکردش برابر با میانگین است.
• کمتر از ۱ یعنی ضعیف‌تر.

مثال: مقدار این شاخص برای Nature برابر است با 11.12. این یعنی عملکرد مجله Nature تقریباً 11.12 برابر بهتر از میانگین مجلات مشابه خودش بوده. این عدد یکی از بالاترین JCIها در دنیاست و نشان‌دهنده قدرت علمی بسیار بالای این نشریه است.

4. Immediacy Index (شاخص فوریت استناد)

این شاخص نشان می‌دهد که تا چه حد سریع مقالات یک مجله پس از انتشار مورد استناد قرار می‌گیرند. این شاخص برای مجلاتی که محتوای آن‌ها بلافاصله توسط پژوهشگران استفاده می‌شود، معمولاً بالاست.

مثال: شاخص فوریت Nature برابر 11.8 است. یعنی هر مقاله این مجله، در همان سال انتشار به‌طور میانگین نزدیک به ۱۲ بار استناد گرفته است. این رقم نشان می‌دهد محتوای Nature بلافاصله وارد جریان علمی می‌شود.

5. Eigenfactor Score

این شاخص نه‌فقط به تعداد استنادها نگاه می‌کند، بلکه بررسی می‌کند که آن استنادها چقدر ارزشمند بوده‌اند. مثلاً اگر استنادها از مجلات معتبر آمده باشند، نمره بالاتر است.

مثال: امتیاز Eigenfactor Nature برابر 0.97161 است. این عدد کوچک به‌نظر می‌رسد چون مقیاس آن در کل پایگاه تقسیم شده، اما در مقایسه بین مجلات، Nature در بالاترین سطوح قرار دارد.

6. Article Influence Score

این شاخص نشان می‌دهد هر مقاله چاپ‌شده در مجله چقدر بر مقالات دیگر اثر گذاشته است. اگر عدد از ۱ بیشتر باشد، یعنی هر مقاله تأثیرگذاری بالاتری از حالت عادی داشته است.

مثال: Article Influence Score مجله Nature برابر 23.370 است؛ یعنی هر مقاله این مجله بیش از ۲۳ برابر تأثیرگذارتر از میانگین مقالات سایر مجلات بوده است.

7. Citation Distribution (پراکندگی استناد)

این بخش نشان می‌دهد استنادها بین مقالات مجله چگونه پخش شده‌اند.

• اگر همه مقالات تقریبا استناد مشابه بگیرند، یعنی کیفیت کل مجله بالاست.
• اگر بیشتر استنادها فقط برای چند مقاله خاص باشد، بقیه مقالات کمتر دیده شده‌اند.

مثال: در نمودار ارائه‌شده برای Nature، دیده می‌شود که تعداد زیادی از مقالات مجله استنادهای بالایی گرفته‌اند و فقط به چند مقاله خاص محدود نشده است. این توزیع یکنواخت استنادها، اعتبار کلی مجله را افزایش می‌دهد.

8. Average JIF Percentile (میانگین چارک ضریب تأثیر)

این عدد جایگاه مجله را بین مجلات هم‌رشته از نظر ضریب تأثیر نشان می‌دهد. هرچه به ۱۰۰ نزدیک‌تر باشد، مجله قوی‌تر است.

مثال: Average JIF Percentile برای مجله Nature برابر با 98.9 درصد است. یعنی این مجله از نظر ضریب تأثیر، در بین ۱٪ برتر کل مجلات حوزه خودش قرار دارد.

9. مشارکت کشورها و سازمان‌ها

JCR نشان می‌دهد که پژوهشگران کدام کشورها و دانشگاه‌ها، بیشتر در آن مجله مقاله چاپ کرده‌اند. این اطلاعات کمک می‌کند بدانیم بیشتر چه کسانی از این مجله استفاده می‌کنند یا با آن همکاری دارند.

مثال: در بخش Country/Region برای مجله Nature، ایالات متحده با ۳۶۸۹ مقاله و چین با ۱۵۵۳ مقاله در رتبه‌های اول هستند. همچنین در بخش Organization، دانشگاه هاروارد با 582 مقاله در صدر قرار دارد. این اطلاعات نشان می‌دهد که کدام کشورها و مؤسسات علمی بیشتر با مجله همکاری دارند.

10. تعداد مقالات قابل استناد (Citable Items)

شامل مقالات علمی و مرورهایی است که در محاسبه ضریب تأثیر لحاظ می‌شوند. مواردی مثل یادداشت‌ها یا اخبار محاسبه نمی‌شوند.

مثال: اگر در یک سال، مجله‌ای 1000 مقاله پژوهشی و 30 مقاله مروری منتشر کرده باشد، فقط این 1030 مقاله در محاسبه ضریب تأثیر حساب می‌شوند.

بررسی و تحلیل شاخص‌های اصلی مجلات

پس از آشنایی با شاخص‌های اصلی پایگاه JCR، مرحله بعد بررسی عمیق‌تر این شاخص‌ها و تحلیل جزئیات آن‌هاست. صرف داشتن اعداد و مقادیر شاخص‌ها کافی نیست؛ بلکه باید دید این اعداد چگونه در طول زمان تغییر کرده‌اند، در مقایسه با مجلات هم‌رشته چه جایگاهی دارند، چه سهمی از مقالات به‌صورت دسترسی آزاد منتشر می‌شود، و استنادها در بین مقالات چگونه توزیع شده‌اند. این تحلیل‌ها به پژوهشگران کمک می‌کند تا انتخاب آگاهانه‌تری برای انتشار مقالات داشته باشند و از وضعیت واقعی و روند علمی هر مجله تصویر دقیق‌تری به دست آورند.

تحلیل روند ضریب تأثیر مجلات در پایگاه JCR

بخش Journal Impact Factor Trend در پایگاه JCR، تغییرات ضریب تأثیر (Impact Factor) یک مجله را طی چند سال گذشته به صورت نموداری نمایش می‌دهد. این بخش ابزاری ارزشمند برای ارزیابی پایداری، رشد یا افت کیفیت علمی یک نشریه است و به پژوهشگران کمک می‌کند تا تصمیم دقیق‌تری برای انتخاب مجله در فرآیند انتشار مقاله بگیرند.

۱. اجزای اصلی نمودار

در این نمودار معمولاً دو محور و چند عنصر کلیدی وجود دارد:

• محور افقی (X-axis): سال‌های ارزیابی JCR (معمولاً پنج سال گذشته و سال جاری).
• محور عمودی سمت چپ (Y-axis): مقدار Journal Impact Factor که نشان‌دهنده میانگین تعداد استنادهایی است که مقالات یک مجله در دو سال گذشته دریافت کرده‌اند.
• محور عمودی سمت راست (Y-axis): JIF Percentile in Category یا صدک جایگاه مجله در میان مجلات هم‌دسته. عدد 100٪ یعنی مجله در رتبه اول دسته خود قرار دارد و 50٪ یعنی جایگاهی متوسط دارد.
• میله‌های عمودی (ستون‌ها): هر ستون ارتفاعی متناسب با مقدار ضریب تأثیر همان سال دارد.
• نقاط و خطوط رنگی بالای ستون‌ها: این نقاط جایگاه مجله را در دسته‌بندی موضوعی‌اش نشان می‌دهند. هر رنگ مربوط به یک دسته (Category) یا نمایه (Index) خاص است.

۲. اهمیت تحلیل روند

بررسی این نمودار کمک می‌کند تا:

• پایداری مجله را ارزیابی کنید: اگر ضریب تأثیر در چند سال گذشته ثابت یا رو به رشد باشد، نشانه‌ای از کیفیت و ثبات علمی است.
• شناسایی افت کیفیت: کاهش مداوم ضریب تأثیر می‌تواند هشدار باشد که مجله در حال از دست دادن اعتبار یا استنادهای علمی است.
• مقایسه بین مجلات: درصد جایگاه (Percentile) به شما می‌گوید که عملکرد مجله نسبت به رقبا در همان حوزه علمی چگونه است.

۳. کاربرد در انتخاب مجله

برای انتخاب مجله، علاوه بر مقدار عددی ضریب تأثیر، روند آن اهمیت زیادی دارد:

• مجله‌ای با IF بالا ولی روند نزولی ممکن است در آینده جایگاه خود را از دست بدهد.
• مجله‌ای با IF متوسط اما روند صعودی می‌تواند گزینه‌ای مناسب برای ارسال مقاله باشد.
• بررسی هم‌زمان Impact Factor و Category Percentile دید کامل‌تری نسبت به اعتبار علمی مجله می‌دهد.

۴. مثال از نمودار بالا

در تصویر ارائه شده، می‌توان مشاهده کرد که:

• ضریب تأثیر مجله در سال‌های 2020 تا 2022 روندی نسبتاً بالا داشته و در سال 2024 مقدار آن حدود 48.5 است.
• صدک جایگاه مجله در دسته خود نیز بالا بوده و بیانگر قرار گرفتن آن در بین بهترین مجلات حوزه مربوطه است.

پس از بررسی روند ضریب تأثیر و جایگاه percentile، می‌توان سراغ جزئیات دقیق‌تری رفت که نشان می‌دهد مجله در چه حوزه‌هایی دسته‌بندی شده و در چارک‌بندی علمی چه موقعیتی دارد.

بررسی جایگاه مجلات با دسته بندی موضوعی و چارک بندی در JCR

یکی از ویژگی‌های کلیدی پایگاه جی سی آر این است که فقط به شما عدد و شاخص نمی‌دهد، بلکه این اعداد را در یک بستر مقایسه‌ای قرار می‌دهد. یعنی مشخص می‌کند که یک مجله، در میان مجلات مشابه خودش، چه جایگاهی دارد. این کار با استفاده از دو ابزار مهم انجام می‌شود: دسته بندی موضوعی (Categories) و چارک‌بندی (Quartiles).

۱. دسته بندی موضوعی (Category)

در JCR هر مجله در یک یا چند گروه موضوعی قرار می‌گیرد. این گروه‌ها بر اساس حوزه‌های علمی تعریف شده‌اند تا مقایسه‌ها منصفانه باشد. به عنوان مثال، مجله‌ای در حوزه «علوم چندرشته‌ای (Multidisciplinary Sciences)» با مجلات مشابه خود مقایسه می‌شود، نه با مجلات تخصصی پزشکی یا مهندسی.

این دسته‌بندی باعث می‌شود شما بتوانید عملکرد مجله را در زمینه کاری خودش ارزیابی کنید و انتخاب دقیق‌تری برای ارسال مقاله داشته باشید.

نمونه: در تصویر بالا می‌بینید که مجله Nature در دسته Multidisciplinary Sciences طبقه‌بندی شده است. بنابراین رتبه و شاخص‌های آن فقط با مجلات همین حوزه سنجیده می‌شود.

۲. رتبه ضریب تأثیر (JIF Rank)

JIF Rank نشان می‌دهد یک مجله در بین کل مجلات دسته خود، از نظر ضریب تأثیر (Impact Factor) چه جایگاهی دارد. این رتبه همیشه به شکل «عدد / تعداد کل مجلات» نمایش داده می‌شود.

• عدد سمت چپ: جایگاه مجله
• عدد سمت راست: تعداد کل مجلات دسته

نمونه: رتبه Nature در سال 2024 برابر 2/135 است؛ یعنی دومین مجله برتر از نظر ضریب تأثیر در میان 135 مجله حوزه علوم چندرشته‌ای.

۳. چارک‌بندی (Quartiles)

چارک‌بندی در پایگاه JCR روشی برای دسته‌بندی مجلات بر اساس عملکرد علمی و شاخص‌های استنادی آن‌هاست. این دسته‌بندی، مجلات هر حوزه را به چهار بخش مساوی تقسیم می‌کند.

توجه: برخلاف تصور برخی افراد، در JCR عدد Q1 نشان‌دهنده بالاترین کیفیت و Q4 پایین‌ترین کیفیت است.

چارک‌ها به ترتیب از بهترین تا ضعیف‌ترین عبارت‌اند از:

• Q1: شامل ۲۵ درصد بالایی مجلات هر دسته. این مجلات از نظر شاخص‌های استنادی در صدر قرار دارند و معمولاً معتبرترین نشریات حوزه خود محسوب می‌شوند.
• Q2: شامل مجلاتی با عملکرد بالاتر از میانگین، اما پایین‌تر از Q1.
• Q3: شامل مجلاتی با عملکرد پایین‌تر از میانگین.
• Q4: شامل ۲۵ درصد پایانی که کمترین میزان شاخص‌های استنادی را در بین مجلات همان دسته دارند.

چرا مهم است؟
چارک‌بندی یک تصویر ساده و سریع از جایگاه علمی یک مجله ارائه می‌دهد. حتی بدون بررسی دقیق اعداد، تنها با دیدن Q1 یا Q4 می‌توان فهمید که مجله در چه سطحی از اعتبار علمی قرار دارد.

مثال: مجله Nature در سال 2024 با رتبه 2 از 135 در دسته «علوم چندرشته‌ای» در Q1 قرار گرفته است. این جایگاه نشان می‌دهد که Nature نه تنها در بین ۲۵٪ برتر مجلات حوزه خود قرار دارد، بلکه از نظر شاخص‌های علمی یکی از برترین مجلات جهان است.

۴. صدک ضریب تأثیر (JIF Percentile)

این شاخص درصد جایگاه مجله را در میان کل مجلات دسته خودش نشان می‌دهد.

• ۱۰۰ درصد: بالاترین جایگاه در دسته
• ۵۰ درصد: رتبه متوسط بین مجلات هم‌رشته

نمونه: Nature در سال 2024 صدک 98.9 دارد. یعنی از نظر ضریب تأثیر، بالاتر از 98.9٪ مجلات هم‌رده خود قرار گرفته است.

چرا این اطلاعات مهم است؟

با بررسی دسته‌بندی و چارک‌بندی یک مجله، شما می‌توانید:

• بفهمید مجله در حوزه کاری خودش چقدر معتبر است.
• مجلات Q1 را برای امتیاز پژوهشی یا چاپ مقاله انتخاب کنید.
• در مقایسه بین چند مجله، بهترین جایگاه علمی را شناسایی کنید.

تحلیل دسترسی آزاد (Open Access) و تأثیر آن بر میزان استناد در مجلات JCR

بخش Open Access در پایگاه Journal Citation Reports (JCR) به شما نشان می‌دهد که چه میزان از مقالات یک مجله به صورت رایگان و آزاد در دسترس عموم قرار دارد و این سیاست چه تأثیری بر میزان استنادها گذاشته است. این قسمت معمولاً شامل دو نمودار دایره‌ای است:

1. سمت چپ: اطلاعات مربوط به تعداد کل مقالات و نوع دسترسی آن‌ها
2. سمت راست: اطلاعات مربوط به تعداد کل استنادها بر اساس نوع دسترسی مقالات

1. نمودار تعداد مقالات (Items)

این نمودار نشان می‌دهد در سه سال اخیر، چه تعداد مقاله در این مجله منتشر شده و چه درصدی از آن‌ها به صورت دسترسی آزاد (Open Access) بوده‌اند.

• Total Citable Items (کل مقالات قابل استناد): تعداد مقالات علمی و مرورهایی که در محاسبه شاخص‌های مجله استفاده می‌شوند.
• Gold OA: مقالاتی که کاملاً به‌صورت آزاد و رایگان منتشر شده‌اند.
• Subscription & Free to Read: مقالاتی که معمولاً اشتراکی هستند اما ناشر آن‌ها را رایگان کرده است.
• Non-Citable Items: مطالبی مثل سرمقاله یا اخبار که در شاخص‌ها محاسبه نمی‌شوند.

مثال: اگر یک مجله ۳۶۶۳ مقاله منتشر کرده باشد و ۱۶۵۸ مورد از آن‌ها Gold OA باشد، یعنی حدود ۱۶.۵٪ مقالات کاملاً آزاد هستند.

2. نمودار تعداد استنادها (Citations)

این نمودار نشان می‌دهد مقالات هر دسته چه میزان استناد دریافت کرده‌اند.

• Total Citable Citations (کل استنادها): تعداد کل دفعاتی که به مقالات علمی مجله استناد شده است.
• Gold OA: استنادها به مقالات آزاد.
• Subscription & Free to Read: استنادها به مقالات اشتراکی اما رایگان.
• Unlinked Citations: استنادهایی که به مقاله خاصی در پایگاه لینک نشده‌اند.

مثال: اگر از ۱۱۳,۹۲۷ استناد کل، حدود ۵۲,۵۲۹ مورد مربوط به Gold OA باشد، یعنی ۴۱.۵٪ استنادها به مقالات آزاد اختصاص دارد.

3. تحلیل و اهمیت اطلاعات OA

• رابطه بین OA و استناد: داده‌ها نشان می‌دهد که مقالاتی که به صورت دسترسی آزاد منتشر می‌شوند، معمولاً بیشتر دیده شده و استناد بیشتری دریافت می‌کنند.
• راهبرد انتخاب مجله: اگر هدف پژوهشگر، افزایش دیده شدن و استناد به مقاله باشد، انتخاب مجلاتی با درصد بالای OA (به‌ویژه Gold OA) می‌تواند گزینه مناسبی باشد.
• بررسی سیاست مجلات: همه مجلات از یک سیاست OA استفاده نمی‌کنند؛ بنابراین بررسی دقیق این بخش قبل از ارسال مقاله اهمیت زیادی دارد.

تحلیل پراکندگی استنادها در JCR

بخش Citation Distribution در پایگاه جی سی آر نشان می‌دهد که مقالات یک مجله، در بازه دو سال گذشته (مطابق فرمول محاسبه ضریب تأثیر) چه تعداد استناد دریافت کرده‌اند و این استنادها چگونه بین مقالات مختلف توزیع شده‌اند. این بخش به پژوهشگران کمک می‌کند تا علاوه بر دیدن عدد ضریب تأثیر (Impact Factor)، بفهمند این عدد حاصل چه نوع توزیعی از استنادهاست.

۱. اجزای اصلی نمودار

• محور افقی (X-axis): تعداد دفعات استناد (Times Cited) در سال JCR برای هر مقاله. از عدد 1 تا بالاترین تعداد استناد ثبت‌شده.
• محور عمودی (Y-axis): تعداد مقالات (Number of Items) که هر مقدار خاص از استناد را دریافت کرده‌اند.
• میله‌های آبی: نشان‌دهنده مقالات پژوهشی (Articles) هستند.
• میله‌های خاکستری: نشان‌دهنده مرورها (Reviews) هستند.
• میله‌های کمرنگ‌تر یا Other: مطالب غیرقابل استناد مانند سرمقاله‌ها یا اخبار.
• خط عمودی بنفش: میانه استناد مقالات پژوهشی (Article Citation Median) که نشان می‌دهد نیمی از مقالات، استنادی کمتر یا برابر با این عدد گرفته‌اند (در این مثال: 28).
• خط عمودی سبز: میانه استناد مقالات مروری (Review Citation Median) که معمولاً بالاتر است (در این مثال: 63).
• Unlinked Citations: تعداد استنادهایی که به مقاله خاصی در پایگاه لینک نشده‌اند (در این مثال: 2,365).

۲. اطلاعات کلیدی این بخش

• Article Citation Median (میانه استناد مقالات پژوهشی): شاخصی برای سنجش میزان کلی دیده‌شدن مقالات عادی. در این مثال، عدد 28 یعنی نصف مقالات پژوهشی، حداکثر ۲۸ استناد گرفته‌اند.
• Review Citation Median (میانه استناد مرورها): معمولاً بالاتر از مقاله‌های پژوهشی است، چون مرورها اغلب منابع بیشتری را پوشش می‌دهند و بیشتر دیده می‌شوند. اینجا 63 است.
• توزیع استنادها: شکل نمودار نشان می‌دهد که بیشتر مقالات تعداد کمی استناد دریافت کرده‌اند (میله‌های بلند سمت چپ) و تعداد کمی مقاله استناد بسیار بالا دارند (میله‌های کوتاه سمت راست).
• Unlinked Citations: اگر زیاد باشد، نشان‌دهنده این است که بخشی از استنادها به دلیل نبود لینک یا خطای داده در محاسبه جزئیات، به مقاله خاصی متصل نشده‌اند.

۳. اهمیت تحلیل پراکندگی استنادها

1. بررسی کیفیت کلی مجله: اگر توزیع یکنواخت باشد، یعنی کیفیت مقالات تقریباً مشابه است. اگر بخش زیادی از استنادها مربوط به تعداد کمی مقاله باشد، یعنی بیشتر شهرت مجله مدیون چند مقاله خاص است.
2. شناسایی ارزش مرورها: با مقایسه Article Citation Median و Review Citation Median می‌توان فهمید که آیا انتشار مرور در این مجله ارزش بیشتری برای دیده شدن دارد یا نه.
3. بررسی استراتژی ارسال مقاله: اگر هدف دریافت استناد بالاست، انتشار مرور در مجله‌ای که Review Citation Median بالاست، می‌تواند استراتژی خوبی باشد.
4. تکمیل تصویر IF: دو مجله ممکن است ضریب تأثیر یکسان داشته باشند، اما توزیع استنادشان کاملاً متفاوت باشد؛ این نمودار این تفاوت را آشکار می‌کند.

مقایسه مجلات در پایگاه JCR

پایگاه جی سی آر یکی از جامع‌ترین منابع تحلیلی در جهان برای ارزیابی مجلات علمی است. این پایگاه نه‌تنها شاخص‌های مهمی مانند ضریب تأثیر (Impact Factor) یا شاخص JCI را برای هر مجله به‌صورت جداگانه ارائه می‌دهد، بلکه ابزاری پیشرفته برای مقایسه هم‌زمان چند مجله علمی با یکدیگر نیز در اختیار کاربران قرار می‌دهد.

قابلیت «مقایسه مجلات» یکی از بخش‌های پرکاربرد JCR است که به پژوهشگران، اساتید، دانشجویان، کتابداران و حتی ناشران کمک می‌کند تا مجلات مختلف را از نظر شاخص‌های عملکردی، رتبه، چارک علمی، میزان تأثیرگذاری، نوع دسترسی و سایر ویژگی‌های کلیدی با هم مقایسه کنند. این قابلیت به‌ویژه برای افرادی که در حال تصمیم‌گیری برای انتخاب مجله جهت چاپ مقاله هستند یا قصد دارند وضعیت علمی یک نشریه را ارزیابی کنند، بسیار ارزشمند است.

دسترسی به ابزار مقایسه مجلات

برای استفاده از این قابلیت در پایگاه جی سی آر، مراحل زیر را طی کنید:

1. ابتدا وارد پایگاه JCR شوید.
2. پس از ورود، در نوار بالای صفحه، گزینه‌ای با عنوان “Compare Journals” یا “مقایسه مجلات” وجود دارد. روی آن کلیک کنید تا وارد بخش مقایسه شوید.
3. در این صفحه، چند کادر جستجو به شما نمایش داده می‌شود که می‌توانید حداکثر چهار مجله را به‌صورت هم‌زمان انتخاب کنید. کافی است نام مجله مورد نظر را در کادر وارد کرده و از میان نتایج پیشنهادی، گزینه صحیح را انتخاب نمایید.
4. پس از انتخاب مجلات، یک جدول تحلیلی برای شما نمایش داده می‌شود که اطلاعات دقیق و شاخص‌های علمی هر مجله را به‌صورت ستونی و مقایسه‌ای در کنار هم نشان می‌دهد.

شاخص‌هایی که در جدول مقایسه نمایش داده می‌شود

در جدول مقایسه، جی سی آر اطلاعات بسیار مهمی از هر مجله را کنار هم قرار می‌دهد. این اطلاعات به شما کمک می‌کنند تا با دقت بیشتری تصمیم‌گیری کنید. در ادامه، مهم‌ترین بخش‌های این جدول را معرفی می‌کنیم:

• عنوان مجله (Journal Title): نام کامل و رسمی مجله انتخاب‌شده
• ناشر (Publisher): نام سازمان یا مؤسسه‌ای که مجله را منتشر می‌کند. آگاهی از ناشر می‌تواند به اعتبارسنجی مجله کمک کند.
• کشور و زبان (Region / Language): کشور محل انتشار مجله و زبان اصلی مقالات آن
• دسته بندی موضوعی (Category): هر مجله در یک یا چند رشته علمی طبقه‌بندی می‌شود. این اطلاعات به شما می‌گوید که مجله در چه حوزه‌هایی فعال است.
• ضریب تأثیر (Journal Impact Factor – JIF): میانگین تعداد دفعاتی که مقالات چاپ‌شده در دو سال گذشته توسط مقالات دیگر مورد استناد قرار گرفته‌اند. این شاخص، یکی از اصلی‌ترین معیارهای سنجش اعتبار مجلات است.
• روند تغییر ضریب تأثیر (JIF Trend): نموداری که تغییرات ضریب تأثیر مجله را در سال‌های اخیر نشان می‌دهد.
• رتبه در حوزه موضوعی (JIF Rank): جایگاه مجله در بین تمام مجلات حوزه خودش از نظر ضریب تأثیر (مثلاً 5 از 150)
• چارک JIF (JIF Quartile): تقسیم‌بندی مجلات به ۴ سطح (Q1 تا Q4) بر اساس عملکردشان در هر حوزه موضوعی. Q1 یعنی مجله در بین ۲۵٪ برتر است.
• شاخص استناد نرمال‌شده (Journal Citation Indicator – JCI): میانگین عملکرد استنادی مقالات مجله نسبت به میانگین جهانی. اگر JCI برابر ۱ باشد، یعنی مجله عملکردی معادل متوسط مجلات جهانی دارد. بیشتر از ۱ یعنی بهتر از میانگین.
• Article Influence Score (AIS): نشان می‌دهد مقالات این مجله تا چه حد بر سایر پژوهش‌ها تأثیر گذاشته‌اند. عملکردی شبیه به ضریب تأثیر دارد، اما تأکید بیشتری بر کیفیت استنادات دارد.
• درصد دسترسی آزاد (Open Access %): نشان می‌دهد چه درصدی از مقالات مجله به‌صورت Open Access (دسترسی آزاد) منتشر می‌شوند.

مثال از مقایسه مجلات

برای روشن‌تر شدن عملکرد این ابزار، فرض کنیم سه مجله زیر را برای مقایسه انتخاب کرده‌ایم:

• Nature: یکی از معتبرترین مجلات علمی دنیا با پوشش چندرشته‌ای
• IEEE Access: مجله‌ای معتبر در حوزه مهندسی، با ساختار Open Access
• PLOS One: مجله‌ای چندرشته‌ای با دسترسی آزاد و حجم بالای مقالات

جدول مقایسه‌ای آن‌ها در پایگاه جی سی آر به‌شکل زیر خواهد بود:

همان‌طور که مشاهده می‌شود، مجله Nature دارای بالاترین ضریب تأثیر و رتبه در حوزه خود است، اما میزان دسترسی آزاد در آن بسیار کمتر از دو مجله دیگر است. در مقابل، مجلات IEEE Access و PLOS One با وجود ضریب تأثیر پایین‌تر، گزینه‌های بسیار خوبی برای پژوهشگرانی هستند که به انتشار آزاد و گسترده‌تر اهمیت می‌دهند.

این ابزار چه کمکی به شما می‌کند؟

استفاده از ابزار مقایسه مجلات در جی سی آر به شما کمک می‌کند تا:

• مجله‌ای را انتخاب کنید که هم از نظر علمی معتبر باشد، هم با نیاز پژوهشی‌تان هماهنگ باشد.
• بفهمید که کدام مجلات واقعاً تأثیرگذارتر هستند، نه فقط پرمخاطب‌تر.
• جایگاه مجله در رشته خود را به‌صورت عددی و قابل استناد ببینید.
• تصمیم‌گیری برای ارسال مقاله را با دید بهتر و دقیق‌تر انجام دهید.

سوالات متداول

پایگاه JCR چیست و چه کاربردی دارد؟

JCR یا Journal Citation Reports پایگاهی تحلیلی است که جایگاه علمی مجلات را بر اساس داده‌های استنادی ارزیابی و مقایسه می‌کند. پژوهشگران از آن برای انتخاب مجله مناسب جهت انتشار مقاله، بررسی اعتبار نشریات و تحلیل روندهای علمی استفاده می‌کنند.

ضریب تأثیر (Impact Factor) در JCR چگونه محاسبه می‌شود؟

ضریب تأثیر، میانگین تعداد استنادهایی است که مقالات دو سال اخیر یک مجله در سال گذشته دریافت کرده‌اند. این شاخص یکی از مهم‌ترین معیارها برای سنجش اعتبار مجلات است.

چارک‌بندی (Quartile) چه مفهومی دارد؟

چارک‌بندی مجلات را بر اساس عملکرد علمی به چهار دسته Q1 تا Q4 تقسیم می‌کند. Q1 نشان‌دهنده ۲۵٪ برتر و Q4 نشان‌دهنده ۲۵٪ پایینی مجلات هر حوزه است.

آیا مجلات با ضریب تأثیر بالا همیشه بهترین انتخاب هستند؟

نه لزوماً. باید علاوه بر IF، شاخص‌هایی مثل JCI، روند رشد مجله، درصد دسترسی آزاد و حوزه موضوعی آن را هم بررسی کنید تا انتخابی هوشمندانه داشته باشید.

آیا دسترسی آزاد (Open Access) روی میزان استناد تأثیر دارد؟

بله. مقالاتی که به صورت دسترسی آزاد منتشر می‌شوند، معمولاً بیشتر دیده شده و استناد بیشتری دریافت می‌کنند.

آیا JCR فقط مجلات انگلیسی‌ را پوشش می‌دهد؟

خیر. JCR شامل مجلات به زبان‌های مختلف است، اما بخش زیادی از مجلات نمایه‌شده به زبان انگلیسی منتشر می‌شوند.

آیا اطلاعات جی سی آر هر روز به‌روزرسانی می‌شود؟

خیر. داده‌ها سالانه به‌روزرسانی می‌شوند و نسخه جدید معمولاً در اواسط هر سال منتشر می‌شود.

جمع بندی

پایگاه جی سی آر یکی از معتبرترین و کامل‌ترین ابزارها برای ارزیابی مجلات علمی در دنیاست. این پایگاه با استفاده از داده‌های دقیق Web of Science و شاخص‌هایی مثل ضریب تأثیر، شاخص استناد نرمال‌شده (JCI)، چارک‌بندی (Quartile) و نمودارهای تحلیلی، به پژوهشگران کمک می‌کند بهترین تصمیم را برای انتخاب یا ارزیابی مجله بگیرند.

مزیت اصلی JCR این است که به جای تکیه بر یک شاخص، تصویری چندبعدی از عملکرد مجلات ارائه می‌دهد. این یعنی می‌توان روند رشد یا افت مجله، میزان دسترسی آزاد مقالات، پراکندگی استنادها و جایگاه آن در میان مجلات هم‌رشته را به شکل دقیق بررسی کرد.

برای هر کسی که به دنبال انتشار مقاله در مجلات معتبر، افزایش دیده‌شدن آثار علمی و سنجش اعتبار نشریات است، جی سی آر نه‌تنها یک مرجع مطمئن بلکه یک راهنمای کاربردی محسوب می‌شود.

منابع

1. Clarivate Analytics. Journal Citation Reports (JCR) – Official Website.
2. Reichman University. Journal Citation Reports: Open Access.