آموزش گام به گام طراحی پرسشنامه تحقیقاتی

پرسشنامه یکی از پرکاربردترین ابزارهای جمع‌آوری داده در پژوهش‌های علمی است. چه برای یک پایان‌نامه دانشجویی باشد، چه برای یک پروژه بزرگ تحقیقاتی در صنعت، پرسشنامه به ما کمک می‌کند دیدگاه‌ها، نگرش‌ها و رفتارهای افراد را به شکل ساختارمند بررسی کنیم.

مزیت اصلی پرسشنامه این است که می‌توان با هزینه و زمان نسبتاً کم از تعداد زیادی پاسخگو اطلاعات دقیق جمع‌آوری کرد و داده‌ها را به راحتی تحلیل آماری نمود. اما همین ابزار ساده اگر درست طراحی نشود، می‌تواند کل تحقیق را بی‌اعتبار کند. برای مثال، اگر سؤال‌ها مبهم باشند یا ترتیبشان باعث خستگی پاسخگو شود، داده‌های جمع‌آوری‌شده گمراه‌کننده خواهند بود و نتیجه پژوهش قابل اعتماد نخواهد بود.

به همین دلیل طراحی پرسشنامه تحقیقاتی یک مهارت مهم برای پژوهشگران و دانشجویان است. یادگیری این مهارت باعث می‌شود پرسشنامه‌ای بسازید که هم برای پاسخ‌دهندگان خوشایند باشد و هم داده‌های باکیفیت و قابل اعتماد تولید کند.

در این مقاله قدم‌به‌قدم درباره چگونگی طراحی پرسشنامه صحبت می‌کنیم تا بتوانید یک پرسشنامه علمی و استاندارد برای تحقیق خود آماده کنید.

مراحل طراحی پرسشنامه

طراحی پرسشنامه یک فرایند مرحله‌ای و منظم است. نمی‌توان به‌طور تصادفی چند سؤال کنار هم گذاشت و انتظار داشت داده‌های قابل اعتماد به دست بیاید. برای ساخت یک پرسشنامه علمی باید مسیر مشخصی را طی کرد که از تعیین هدف پژوهش شروع می‌شود و تا اجرای پرسشنامه و جمع‌آوری داده‌ها ادامه دارد.

این مراحل به پژوهشگر کمک می‌کنند که از همان ابتدا بداند چه چیزی را می‌خواهد اندازه‌گیری کند، چه کسانی باید به پرسشنامه پاسخ بدهند، چگونه باید سؤال‌ها را طراحی کند تا پاسخ‌ها دقیق باشند، و در نهایت چطور مطمئن شود که ابزارش معتبر و قابل اعتماد است.

در ادامه، مراحل طراحی پرسشنامه را گام‌به‌گام مرور می‌کنیم و در هر مرحله نکات کاربردی را می‌گوییم تا در پایان بتوانید یک پرسشنامه استاندارد و قابل اعتماد داشته باشید.

مرحله اول: تعیین هدف تحقیق

طراحی هر پرسشنامه علمی از این مرحله شروع می‌شود. اگر هدف پژوهش روشن نباشد، پرسشنامه تبدیل به لیستی از سؤال‌های پراکنده می‌شود و داده‌هایی تولید می‌کند که هیچ کمکی به تحلیل و نتیجه‌گیری نمی‌کند. بنابراین قبل از نوشتن حتی یک سؤال، باید وقت کافی بگذارید تا هدف پژوهش را شفاف کنید.

۱. نوشتن مسئله پژوهش

اول موضوع تحقیق را به زبان ساده بنویسید. سعی کنید آن را طوری بیان کنید که اگر برای یک دوست تعریف کنید، او هم بفهمد دنبال چه چیزی هستید.

مثال: «می‌خواهم بررسی کنم آیا شرایط محیط کار بر رضایت شغلی معلمان اثر دارد یا نه.»

این جمله پایه‌ی همه مراحل بعدی شماست. اگر موضوع کلی است، با چند کلمه اضافه آن را دقیق‌تر کنید تا محدوده پرسشنامه مشخص شود (مثلاً «معلمان مدارس ابتدایی در شهر تهران»).

۲. شناسایی متغیرها و تعریف عملیاتی آن‌ها

از دل مسئله پژوهش، متغیرهای اصلی را بیرون بکشید. متغیر یعنی همان چیزی که قرار است اندازه‌گیری شود. سپس برای هر متغیر یک تعریف عملیاتی بنویسید تا معلوم باشد دقیقاً چطور قرار است آن را بسنجید.

نمونه:

• رضایت شغلی: نمره‌ای که پاسخگو به سؤال‌های مربوط به حقوق، امنیت شغلی، روابط با همکاران و شرایط محیط کار می‌دهد.
• شرایط محیط کار: کیفیت نور، تهویه، امکانات رفاهی، حجم کار و روابط با مدیر.

این مرحله کمک می‌کند بعداً هر سؤال پرسشنامه دقیقاً به یک متغیر مشخص مربوط باشد و پرسشنامه هدفمند بماند.

۳. تبدیل اهداف کلی به اهداف قابل سنجش

اهداف کلی معمولاً خیلی گسترده‌اند و نمی‌توان برایشان سؤال مستقیم طراحی کرد. پس باید آنها را به اهداف کوچکتر و قابل اندازه‌گیری تبدیل کنید.

مثال:

• هدف کلی: بررسی ارتباط شرایط محیط کار با رضایت شغلی
• اهداف قابل سنجش:
  1. اندازه‌گیری میزان رضایت شغلی معلمان در چهار بُعد اصلی (حقوق، امنیت شغلی، روابط همکاران، محیط فیزیکی)
  2. سنجش کیفیت محیط کار از نظر فیزیکی و روانی
  3. تحلیل رابطه بین کیفیت محیط کار و میزان رضایت شغلی

هر کدام از این اهداف به شما کمک می‌کند چند سؤال مشخص طراحی کنید. این یعنی پرسشنامه شما از همان ابتدا ساختاریافته و هدفمند پیش می‌رود.

۴. در نظر گرفتن مخاطب پرسشنامه

پرسشنامه شما قرار است توسط چه کسانی پر شود؟

• سطح سواد: آیا لازم است زبان پرسشنامه ساده‌تر باشد؟
• زمان در دسترس: اگر پاسخ‌دهنده فرصت کمی دارد، پرسشنامه باید کوتاه‌تر طراحی شود.
• علاقه و انگیزه: آیا موضوع برای پاسخ‌دهندگان جذاب است؟ اگر نه، شاید نیاز به مشوق یا توضیح بیشتری داشته باشید.

توجه به این موارد از همین مرحله باعث می‌شود پرسشنامه شما کاربردی و قابل فهم باشد و احتمال کامل پاسخ‌دادن بالاتر برود.

وقتی این مرحله را درست انجام دهید، پرسشنامه شما از همان ابتدا متمرکز و علمی طراحی می‌شود. هر سؤال جای مشخصی دارد و می‌دانید چرا باید پرسیده شود. این یعنی پرسشنامه کوتاه‌تر، پاسخگو کمتر خسته می‌شود و داده‌هایی جمع می‌شود که دقیقاً به درد تحلیل شما می‌خورند.

مرحله دوم: شناخت جامعه آماری و نمونه‌گیری

حالا که هدف پژوهش روشن شد، باید تصمیم بگیرید پرسشنامه را چه کسانی باید پر کنند. اگر پاسخ‌دهندگان درست انتخاب نشوند، حتی بهترین پرسشنامه هم داده‌های مفید تولید نمی‌کند. این مرحله تعیین می‌کند جامعه آماری شما چه کسانی هستند و از چه روشی برای انتخاب نمونه استفاده می‌کنید.

۱. تعریف دقیق جامعه آماری

جامعه آماری یعنی همه افرادی که نتایج تحقیق شما باید درباره آن‌ها صدق کند.

• جامعه می‌تواند کوچک باشد (مثلاً همه معلمان یک شهر) یا بسیار بزرگ (مثلاً همه مشتریان یک بانک).
• تعریف جامعه باید دقیق و شفاف باشد تا بدانید چه کسانی شامل می‌شوند و چه کسانی نه.

مثال:
«جامعه آماری شامل تمام معلمان رسمی و حق‌التدریس مدارس ابتدایی شهر تهران در سال تحصیلی ۱۴۰۳–۱۴۰۴ است.»

نکته مهم: اگر جامعه را مبهم تعریف کنید، نمی‌توانید مطمئن باشید داده‌های جمع‌آوری‌شده واقعاً نماینده جامعه هستند.

۲. شناخت ویژگی‌های جامعه

قبل از نمونه‌گیری، ویژگی‌های مهم جامعه را مشخص کنید:

• ویژگی‌های جمعیت‌شناختی: سن، جنسیت، سطح تحصیلات
• ویژگی‌های شغلی: سابقه کار، نوع استخدام
• ویژگی‌های جغرافیایی: شهر، منطقه، نوع مدرسه یا محل کار
• تعداد تقریبی افراد جامعه (اگر امکان دارد)

این اطلاعات به شما کمک می‌کند پرسشنامه را با زبان مناسب طراحی کنید (مثلاً ساده‌تر بنویسید اگر پاسخ‌دهندگان سطح سواد پایین‌تری دارند) و همچنین از نظر توزیع نمونه به تعادل برسید.

۳. انتخاب روش نمونه‌گیری

وقتی نمی‌توانیم از همه افراد جامعه داده جمع کنیم، باید نمونه‌ای انتخاب کنیم که نماینده کل جامعه باشد. انتخاب روش نمونه‌گیری درست باعث می‌شود داده‌های شما قابل اعتماد و نتایج قابل تعمیم باشند. مهم‌ترین روش‌ها عبارتند از:

• نمونه‌گیری تصادفی ساده: همه افراد شانس برابر برای انتخاب شدن دارند (مثل قرعه‌کشی). دقیق است ولی نیاز به فهرست کامل افراد جامعه دارد.
• نمونه‌گیری طبقه‌ای: جامعه را به گروه‌هایی مثل مناطق، جنسیت یا مقاطع تحصیلی تقسیم می‌کنیم و از هر گروه متناسب با سهمش نمونه می‌گیریم. این روش باعث می‌شود ترکیب نمونه شبیه ترکیب واقعی جامعه باشد.
• نمونه‌گیری خوشه‌ای: جامعه را به خوشه‌های بزرگ‌تر مثل مدارس یا مناطق تقسیم می‌کنیم، چند خوشه را انتخاب می‌کنیم و از همه افراد همان خوشه‌ها داده می‌گیریم. سریع و کم‌هزینه است، به‌ویژه در جوامع پراکنده.
• نمونه‌گیری در دسترس: انتخاب افرادی که به‌راحتی در دسترس هستند. ساده و سریع است ولی ممکن است نتایج دقیقاً نماینده جامعه نباشد.

مثال: جامعه معلمان
اگر فهرست کامل همه معلمان شهر تهران دارید: تصادفی ساده: ۳۰۰ معلم را قرعه‌کشی و انتخاب کنید.
اگر می‌خواهید سهم هر منطقه آموزشی رعایت شود: طبقه‌ای: از هر منطقه آموزشی متناسب با تعداد معلمانش نمونه بگیرید.
اگر جامعه بزرگ و پراکنده است: خوشه‌ای: چند مدرسه را انتخاب کنید و پرسشنامه را بین همه معلمان همان مدارس پخش کنید.
اگر زمان و بودجه محدود دارید: در دسترس: پرسشنامه را بین معلمان مدارسی که به آن‌ها دسترسی دارید توزیع کنید (با آگاهی از احتمال سوگیری).

۴. تعیین حجم نمونه

بعد از انتخاب روش نمونه‌گیری، باید تصمیم بگیرید چند نفر پرسشنامه را پر کنند. این عدد را حجم نمونه می‌گویند. اگر نمونه خیلی کوچک باشد، نتایج تحقیق قابل اعتماد نیست و ممکن است اختلاف‌های واقعی دیده نشوند. اگر نمونه خیلی بزرگ باشد، زمان و هزینه اضافی مصرف می‌کنید.

• اگر جامعه کوچک است، می‌توانید تقریباً از همه افراد داده بگیرید.
• اگر جامعه بزرگ است، از جدول‌های استاندارد مثل جدول کرجسی و مورگان یا فرمول‌های آماری برای محاسبه حجم نمونه استفاده کنید.

نکته: همیشه کمی نمونه بیشتر بگیرید تا اگر برخی پرسشنامه‌ها ناقص یا بی‌اعتبار شد، باز هم داده کافی داشته باشید.

۵. اطمینان از نمایندگی نمونه

برای اینکه نتایج شما قابل تعمیم باشد، نمونه باید ترکیبی از همه گروه‌های مهم جامعه باشد. مثلاً اگر ۶۰٪ جامعه زنان هستند، تلاش کنید ۶۰٪ نمونه هم زن باشند.

مرحله سوم: انتخاب نوع پرسشنامه و روش گردآوری داده‌ها

بعد از مشخص کردن جامعه آماری و حجم نمونه، باید تصمیم بگیرید پرسشنامه را به چه شکل توزیع و داده‌ها را چگونه جمع‌آوری کنید. انتخاب درست روش گردآوری داده باعث می‌شود هم نرخ پاسخ بالاتر باشد و هم داده‌ها کامل‌تر و دقیق‌تر باشند.

۱. انتخاب نوع پرسشنامه

اولین تصمیم در این مرحله این است که پرسشنامه‌تان را در چه قالبی ارائه کنید. نوع پرسشنامه باید متناسب با جامعه هدف، امکانات شما و زمان موجود باشد.

الف) پرسشنامه کاغذی (حضوری)
در این روش پرسشنامه چاپی بین پاسخ‌دهندگان توزیع می‌شود و پس از تکمیل جمع‌آوری می‌شود.

مزایا: نرخ پاسخ بالا، امکان توضیح شفاهی برای پاسخ‌دهنده
معایب: هزینه چاپ و زمان جمع‌آوری بیشتر، احتمال خطای ورود داده‌ها

ب) پرسشنامه آنلاین
پرسشنامه در قالب فرم آنلاین (مثل Google Forms یا Porsline) ساخته می‌شود و لینک آن از طریق پیام‌رسان، ایمیل یا شبکه‌های اجتماعی ارسال می‌شود.

مزایا: سریع و کم‌هزینه، ورود خودکار داده‌ها در فایل اکسل، مناسب جوامع بزرگ
معایب: نیاز به اینترنت، احتمال نرخ پاسخ پایین اگر یادآوری نشود

پ) پرسشنامه تلفنی
پرسشگر سوال‌ها را تلفنی می‌خواند و پاسخ‌ها را ثبت می‌کند.

مزایا: کنترل بیشتر بر کیفیت پاسخ‌ها
معایب: وقت‌گیر و پرهزینه، احتمال عدم همکاری پاسخ‌دهنده

ت) پرسشنامه با مصاحبه حضوری
پرسشگر با فرد رودررو گفتگو می‌کند و پاسخ‌ها را یادداشت می‌کند.

مزایا: امکان توضیح سوالات پیچیده، جمع‌آوری داده‌های دقیق‌تر
معایب: پرهزینه و زمان‌بر، احتمال اثرگذاری پرسشگر بر پاسخ‌ها

۲. انتخاب روش گردآوری داده

حالا که نوع پرسشنامه را انتخاب کرده‌اید، باید مشخص کنید چطور آن را در اختیار پاسخ‌دهندگان قرار دهید و پاسخ‌ها را جمع‌آوری کنید. این مرحله یکی از تعیین‌کننده‌ترین بخش‌هاست، چون حتی پرسشنامه عالی هم اگر درست توزیع نشود، داده‌های کامل و مفیدی به شما نمی‌دهد.

الف) توزیع حضوری
در این روش شما مستقیماً پرسشنامه را در محل حضور پاسخ‌دهندگان توزیع و جمع‌آوری می‌کنید. این روش زمانی مناسب است که:

• جامعه شما در یک محل مشخص حضور دارد (مثل مدرسه، اداره یا دانشگاه)
• امکان هماهنگی برای جمع‌آوری پاسخ‌ها در زمان کوتاه وجود دارد

چطور اجرا کنیم: قبل از حضور، با مدیر یا مسئول محل هماهنگ کنید تا زمان مناسبی برای توزیع داشته باشید. پرسشنامه‌ها را همراه داشته باشید و در همان جلسه جمع‌آوری کنید تا ناقص یا گم نشوند.

ب) ارسال آنلاین
پرسشنامه را در قالب فرم آنلاین طراحی می‌کنید و لینک آن را از طریق پیام‌رسان‌ها، ایمیل یا شبکه‌های اجتماعی ارسال می‌کنید. این روش برای زمانی مناسب است که جامعه شما پراکنده است یا دسترسی حضوری دشوار است.

چطور اجرا کنیم: لینک پرسشنامه را همراه با یک متن کوتاه و محترمانه بفرستید. در متن توضیح دهید که پر کردن پرسشنامه چه‌قدر زمان می‌برد و چرا مهم است. چند روز بعد یک پیام یادآوری بفرستید تا نرخ پاسخ کامل شود.

پ) ترکیبی (حضوری + آنلاین)
اگر بخشی از جامعه دسترسی به اینترنت دارد و بخشی ندارد، ترکیب دو روش می‌تواند بهترین انتخاب باشد.

چطور اجرا کنیم: گروه‌هایی که آنلاین در دسترس هستند لینک دریافت کنند و گروه‌هایی که دسترسی ندارند پرسشنامه چاپی دریافت کنند. در نهایت داده‌ها را در یک فایل جمع‌آوری کنید تا تحلیل راحت باشد.

ت) تماس تلفنی یا مصاحبه کوتاه
اگر نه امکان حضور وجود دارد و نه ارسال لینک، می‌توانید پاسخ‌ها را تلفنی جمع کنید.

چطور اجرا کنیم: یک متن ثابت برای معرفی پرسشنامه آماده کنید، تلفنی سوال‌ها را بخوانید و پاسخ‌ها را ثبت کنید. این روش بیشتر برای جامعه‌های کوچک یا افرادی که دسترسی به اینترنت ندارند کاربرد دارد.

مثال: فرض کنید جامعه آماری شما معلمان ۵ منطقه آموزشی است:

• در سه منطقه که دسترسی حضوری آسان دارید، پرسشنامه را در جلسه هفتگی معلمان توزیع و همان‌جا جمع می‌کنید.
• در دو منطقه دیگر که دسترسی حضوری سخت است، پرسشنامه آنلاین طراحی می‌کنید و لینک را از طریق گروه تلگرامی معلمان ارسال می‌کنید.
• برای چند معلم که به اینترنت دسترسی ندارند، تماس تلفنی می‌گیرید و پاسخ‌ها را ثبت می‌کنید.

این ترکیب باعث می‌شود داده‌های شما کامل شود و از هیچ گروهی جا نمانید.

مرحله چهارم: طراحی سؤال‌های پرسشنامه

این مرحله تعیین می‌کند که پرسشنامه شما در نهایت چقدر دقیق و کاربردی خواهد بود. حتی اگر جامعه آماری درست انتخاب شده باشد، سؤال‌های ضعیف می‌توانند داده‌ها را مخدوش کنند و نتیجه پژوهش را بی‌اعتبار سازند.

برای داشتن پرسشنامه‌ای استاندارد باید سؤال‌ها را بر اساس اصول طراحی پرسشنامه بنویسید؛ یعنی کوتاه، روشن و بی‌طرف باشند و دقیقاً هدف تحقیق را بسنجند. پرسشنامه‌ای که در این مرحله درست طراحی شود، هم برای پاسخ‌دهندگان جذاب و قابل فهم است و هم داده‌هایی تولید می‌کند که با اطمینان می‌توان آن‌ها را تحلیل کرد.

۱. ارتباط هر سؤال با اهداف تحقیق

هر سؤال پرسشنامه باید دلیلی برای وجودش داشته باشد. قبل از نوشتن هر سؤال از خودتان بپرسید:
«این سؤال دقیقاً کدام هدف یا فرضیه تحقیق من را می‌سنجد؟»

اگر پاسخی برای این سؤال پیدا نکردید، احتمالاً آن سؤال غیرضروری است و باید حذف شود. پرسشنامه کوتاه و هدفمند باعث می‌شود پاسخ‌دهنده خسته نشود و داده‌های جمع‌آوری‌شده دقیق‌تر باشند.

روش عملی
۱. اهداف تحقیق را به‌صورت فهرست بنویسید.
۲. زیر هر هدف چند سؤال بنویسید که آن هدف را پوشش دهد.
۳. مطمئن شوید همه اهداف تحقیق حداقل با یک سؤال پوشش داده شده‌اند.
۴. سؤال‌هایی که هیچ هدفی را پوشش نمی‌دهند حذف کنید.

مثال: هدف تحقیق: بررسی رضایت شغلی معلمان

هدف جزئی: بررسی میزان رضایت از حقوق
سؤال: «از میزان حقوق دریافتی خود چقدر راضی هستید؟»

هدف جزئی: بررسی کیفیت روابط با مدیر
سؤال: «روابط شما با مدیر مدرسه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟»

این روش کمک می‌کند پرسشنامه شما دقیقاً همان چیزی را بسنجد که برای تحلیل نیاز دارید.

نکته مهم: پرسشنامه‌ای که بدون توجه به اهداف نوشته شود، پر از سؤال‌های اضافی می‌شود و تحلیل داده‌ها را دشوار می‌کند. همیشه ارتباط مستقیم بین سؤال و هدف تحقیق را بررسی کنید.

۲. نگارش سؤال‌ها به زبان ساده

یکی از مهم‌ترین اصول در طراحی پرسشنامه تحقیقاتی این است که سؤال‌ها باید برای همه پاسخ‌دهندگان قابل فهم باشند. اگر سؤال مبهم یا پیچیده باشد، پاسخ‌ها دقیق نخواهند بود و داده‌های شما اعتبار علمی خود را از دست می‌دهند.

الف) کوتاه و مستقیم بنویسید
هر سؤال باید فقط یک موضوع اصلی داشته باشد و تا حد ممکن کوتاه باشد.
مثال:

• نادرست: «تا چه میزان سیاست‌های مدیریتی اتخاذ شده توسط مسئولان مدرسه در سه سال اخیر بر سطح کلی رضایتمندی شما اثرگذار بوده است؟»
• درست: «سیاست‌های مدرسه چقدر روی رضایت شغلی شما تأثیر دارد؟»

ب) استفاده از کلمات ساده
از اصطلاحات تخصصی، مخفف‌های دشوار یا جملات پیچیده پرهیز کنید.
مثال:

• نادرست: «لطفاً میزان تمایل خود را به مشارکت در فرآیند تصمیم‌گیری‌های کلان سازمانی بیان نمایید.»
• درست: «چقدر دوست دارید در تصمیم‌های مهم مدرسه مشارکت داشته باشید؟»

پ) حذف ابهام از سؤال‌ها
سؤال باید طوری نوشته شود که همه پاسخ‌دهندگان برداشت یکسانی داشته باشند.
مثال:

• نادرست: «آیا از شرایط کار راضی هستید؟» (مبهم است: کدام شرایط؟)
• درست: «از شرایط فیزیکی محل کار (نور، تهویه، امکانات رفاهی) چقدر راضی هستید؟»

ت) پرهیز از جملات منفی پیچیده
سؤال‌های منفی باعث گیج شدن پاسخ‌دهنده می‌شوند، به‌خصوص اگر شامل چند منفی پشت سر هم باشند.
مثال:

• نادرست: «آیا با این جمله مخالف نیستید که حقوق شما کافی نیست؟»
• درست: «آیا فکر می‌کنید حقوق شما کافی است؟»

۳. پرهیز از سوگیری در سؤال‌ها

سؤال‌های پرسشنامه نباید پاسخ‌دهنده را به سمت جواب خاصی هدایت کنند. وقتی سؤال سوگیری داشته باشد، داده‌های شما واقعی نیستند و نتیجه پژوهش قابل اعتماد نخواهد بود. هدف این است که پاسخ‌دهنده نظر واقعی خودش را بگوید، نه چیزی که فکر می‌کند شما می‌خواهید بشنوید.

الف) بی‌طرفی در بیان سؤال
از به‌کار بردن کلماتی که بار مثبت یا منفی دارند پرهیز کنید.
مثال:

• نادرست: «آیا از خدمات عالی مدیریت مدرسه راضی هستید؟»
• درست: «از خدمات مدیریت مدرسه چقدر راضی هستید؟»

ب) پرهیز از القای پاسخ مطلوب
سؤال نباید طوری نوشته شود که یک پاسخ «بهتر» یا «مقبول‌تر» به نظر برسد.
مثال:

• نادرست: «بیشتر معلمان از برنامه‌های آموزشی جدید راضی هستند، شما چطور؟»
• درست: «نظر شما درباره برنامه‌های آموزشی جدید چیست؟»

پ) استفاده از مقیاس متعادل
اگر از مقیاس لیکرت استفاده می‌کنید، باید تعداد گزینه‌های مثبت و منفی برابر باشد تا پاسخ‌دهنده تحت فشار قرار نگیرد.
مثال:

• نادرست: ۱=کمی راضی، ۲=راضی، ۳=خیلی راضی
• درست: ۱=کاملاً ناراضی، ۲=ناراضی، ۳=نه راضی نه ناراضی، ۴=راضی، ۵=کاملاً راضی

ت) پرهیز از سؤال‌های القایی یا ترسناک
سؤال‌هایی که پاسخ‌دهنده احساس کند ممکن است قضاوت شود، باعث می‌شوند او جواب غیرواقعی بدهد.
مثال:

• نادرست: «آیا موافقید که معلم خوب همیشه باید اضافه‌کار کند؟»
• درست: «نظر شما درباره ساعات اضافه‌کار در مدرسه چیست؟»

۴. پرسش‌های تک‌موضوعی

هر سؤال پرسشنامه باید فقط یک موضوع را بسنجد. اگر در یک سؤال چند موضوع مختلف مطرح کنید، پاسخ‌دهنده نمی‌داند دقیقاً به کدام بخش جواب بدهد و داده‌های جمع‌آوری‌شده گمراه‌کننده می‌شود.

روش ساده برای تشخیص سؤال چندموضوعی

1. سؤال را با صدای بلند بخوانید.
2. اگر در سؤال از کلمات «و» یا «یا» استفاده شده است، احتمالاً دو موضوع مختلف را پرسیده‌اید.
3. هر موضوع را به سؤال جداگانه تبدیل کنید.

مثال مرتبط با تحقیق معلمان

• نمونه نادرست:
  «آیا از حقوق و محیط کار خود راضی هستید؟»
  (ممکن است فرد از حقوق ناراضی ولی از محیط کار راضی باشد؛ پاسخ نهایی قابل تفسیر نیست.)
• نمونه درست:
  «از حقوق خود چقدر راضی هستید؟»
  «از محیط کار خود چقدر راضی هستید؟»

۵. انتخاب نوع سؤال

در پرسشنامه‌ها دو نوع سؤال اصلی وجود دارد: باز و بسته. انتخاب درست بین این دو بستگی به اهداف تحقیق، نوع داده مورد نیاز و روش تحلیل دارد.

الف) سؤال‌های بسته
در این نوع سؤال، گزینه‌های پاسخ از پیش تعیین شده‌اند و پاسخ‌دهنده باید یکی از آن‌ها را انتخاب کند.

• کاربرد: زمانی که می‌خواهید داده‌ها به‌راحتی قابل کدگذاری و تحلیل آماری باشند.
• شکل‌های رایج:
  • بله / خیر
  • چندگزینه‌ای (یک پاسخ یا چند پاسخ)
  • مقیاس لیکرت (مثلاً از «کاملاً مخالف» تا «کاملاً موافق»)

مثال در موضوع معلمان: «از میزان حقوق خود چقدر راضی هستید؟»
۱=کاملاً ناراضی، ۲=ناراضی، ۳=نه راضی نه ناراضی، ۴=راضی، ۵=کاملاً راضی

ب) سؤال‌های باز
در این نوع سؤال، پاسخ‌دهنده آزاد است جواب را با کلمات خودش بنویسد.

• کاربرد: زمانی که می‌خواهید نظرها، توضیحات یا ایده‌های جدید جمع‌آوری کنید.
• ویژگی: تحلیل آن سخت‌تر و زمان‌برتر است، اما داده‌های غنی‌تری به دست می‌آورد.

مثال در موضوع معلمان: «به نظر شما مهم‌ترین عاملی که باعث کاهش رضایت شغلی معلمان می‌شود چیست؟»

پ) ترکیب سؤال‌های باز و بسته
در بسیاری از پرسشنامه‌ها ترکیب این دو نوع سؤال بهترین نتیجه را می‌دهد:

• برای سنجش دقیق متغیرها از سؤال‌های بسته استفاده کنید.
• برای گرفتن توضیحات بیشتر یا کشف دلایل پنهان از سؤال‌های باز کمک بگیرید.

مثال ترکیبی:
۱. «از شرایط فیزیکی مدرسه (نور، تهویه، امکانات رفاهی) چقدر راضی هستید؟» (سؤال بسته با مقیاس لیکرت)
۲. «اگر نکته خاصی درباره شرایط فیزیکی مدرسه دارید، لطفاً توضیح دهید.» (سؤال باز برای توضیحات بیشتر)

نکته:
اگر قصد تحلیل آماری دارید، بیشتر سؤال‌ها باید بسته باشند.
اگر قصد دارید دلایل یا راهکارهای پیشنهادی افراد را هم بدانید، چند سؤال باز در پایان پرسشنامه اضافه کنید.
تعداد سؤال‌های باز را زیاد نکنید، چون پاسخ‌دهندگان خسته می‌شوند و معمولاً ناقص جواب می‌دهند.

۶. انتخاب مقیاس پاسخ

مقیاس پاسخ همان گزینه‌هایی هستند که پاسخ‌دهنده باید انتخاب کند. انتخاب درست مقیاس پاسخ باعث می‌شود داده‌های شما دقیق‌تر باشند و راحت‌تر تحلیل شوند.

مقیاس دوگزینه‌ای (بله/خیر)
مناسب وقتی است که فقط دو حالت ممکن دارید.
مثال: «آیا در مدرسه ساعات اضافه‌کار دارید؟»
(بله / خیر)

مقیاس چندگزینه‌ای
وقتی چند پاسخ مشخص وجود دارد و پاسخ‌دهنده باید یکی (یا چند تا) را انتخاب کند.
مثال: «نوع استخدام شما چیست؟»

1. رسمی
2. پیمانی
3. حق‌التدریس

مقیاس ترتیبی (رتبه‌بندی)
وقتی می‌خواهید پاسخ‌دهنده موارد را از مهم‌ترین تا کم‌اهمیت‌ترین مرتب کند.
مثال: «موارد زیر را از نظر تأثیر بر رضایت شغلی به ترتیب اولویت مرتب کنید: حقوق – روابط با همکاران – امکانات مدرسه – حمایت مدیر»

مقیاس لیکرت (۵ یا ۷ درجه‌ای)
پرکاربردترین مقیاس در پرسشنامه‌های پژوهشی است. پاسخ‌دهنده نظرش را در طیفی از کاملاً مخالف تا کاملاً موافق بیان می‌کند.

مثال: «از حقوق خود چقدر راضی هستید؟»
1=کاملاً ناراضی
2=ناراضی
3=نه راضی نه ناراضی
4=راضی
5=کاملاً راضی

نکات مهم در طراحی مقیاس پاسخ
1. تعداد گزینه‌ها باید متعادل باشد (۵ یا ۷ گزینه رایج است).
2. ترتیب پاسخ‌ها باید از منفی به مثبت یا از کم به زیاد باشد تا گیج‌کننده نباشد.
3. گزینه میانی خنثی («نه راضی نه ناراضی») را اضافه کنید تا پاسخ‌دهنده مجبور به انتخاب نظر مثبت یا منفی نشود.
4. برای سؤال‌های مشابه از مقیاس یکسان استفاده کنید تا تحلیل راحت‌تر شود.

۷. چیدمان سؤال‌ها

چیدمان سؤال‌ها فقط یک موضوع ظاهری نیست، بلکه نقش مهمی در تجربه پاسخ‌دهنده و کیفیت داده‌ها دارد. یک پرسشنامه خوب باید از ساده به دشوار، از عمومی به تخصصی و از خنثی به حساس حرکت کند تا پاسخ‌دهنده خسته یا بی‌حوصله نشود.

الف) شروع با سؤال‌های ساده و عمومی
ابتدا سؤال‌هایی را بیاورید که پاسخ دادن به آن‌ها راحت است و ذهن پاسخ‌دهنده را درگیر نمی‌کند. این کار باعث می‌شود فرد با پرسشنامه ارتباط بگیرد و ادامه دهد. برای مثال:

«چند سال سابقه تدریس دارید؟»
«نوع استخدام شما چیست؟»

ب) سپس سؤال‌های اصلی و تخصصی
بعد از گرم شدن پاسخ‌دهنده، سراغ سؤال‌هایی بروید که مهم‌ترین اهداف تحقیق شما را می‌سنجند. برای مثال:

«از میزان حقوق خود چقدر راضی هستید؟»
«رابطه شما با مدیر مدرسه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟»

پ) در پایان سؤال‌های جمعیت‌شناختی
اطلاعاتی مثل سن، جنسیت، محل کار و تحصیلات را در انتهای پرسشنامه بگذارید. چون اگر در ابتدای پرسشنامه بیایند، ممکن است پاسخ‌دهنده احساس کند خیلی شخصی است و همکاری‌اش کم شود. برای مثال:

«سن شما چند سال است؟»
«در کدام منطقه آموزشی تدریس می‌کنید؟»

ت) گروه‌بندی منطقی سؤال‌ها
سؤال‌های مشابه را در یک بخش قرار دهید و برای هر بخش یک عنوان کوتاه بگذارید. این کار باعث می‌شود پرسشنامه منظم‌تر به نظر برسد و پاسخ‌دهنده راحت‌تر جلو برود. برای مثال:

بخش اول: شرایط کاری
بخش دوم: روابط کاری
بخش سوم: رضایت از حقوق و مزایا

ث) استفاده از ترتیب طبیعی
اگر از مقیاس لیکرت استفاده می‌کنید، ترتیب پاسخ‌ها را از کم به زیاد یا از منفی به مثبت بگذارید تا پاسخ‌دهنده گیج نشود.

۸. آزمایش اولیه (Pre-test)

حتی بهترین پرسشنامه‌ها هم در نسخه اول بی‌نقص نیستند. به همین دلیل قبل از توزیع نهایی، باید پرسشنامه را روی یک گروه کوچک آزمایش کنید تا ایرادهای احتمالی شناسایی و برطرف شوند. این مرحله را پیش‌آزمون یا Pre-test می‌نامند.

الف) انتخاب گروه آزمایشی
یک گروه کوچک از همان جامعه آماری انتخاب کنید (مثلاً ۱۰ تا ۲۰ معلم). این افراد باید شبیه پاسخ‌دهندگان واقعی باشند تا بازخوردشان معتبر باشد.

ب) اجرای آزمایشی پرسشنامه
پرسشنامه را دقیقاً مثل شرایط واقعی توزیع کنید:

• اگر پرسشنامه حضوری است، همان‌جا بدهید پر کنند.
• اگر آنلاین است، لینک را ارسال کنید.

زمان بگیرید تا بفهمید تکمیل پرسشنامه چقدر طول می‌کشد.

پ) جمع‌آوری بازخورد
پس از تکمیل پرسشنامه، از افراد بپرسید:

• آیا سؤالی برایشان مبهم یا گیج‌کننده بود؟
• پرسشنامه خیلی طولانی یا خسته‌کننده بود؟
• آیا ترتیب سؤال‌ها منطقی بود؟
• آیا در پاسخ دادن به بعضی سؤال‌ها احساس ناراحتی کردند؟

ت) اصلاح پرسشنامه
بر اساس بازخورد، موارد زیر را انجام دهید:

• ساده‌سازی و بازنویسی سؤال‌های مبهم
• حذف سؤال‌های غیرضروری
• کوتاه‌تر کردن پرسشنامه در صورت طولانی بودن
• اصلاح ترتیب سؤال‌ها اگر نیاز باشد

مثال: اگر چند معلم در پیش‌آزمون بگویند سؤال «رضایت از روابط با مدیر» خیلی کلی است، می‌توانید آن را به دو سؤال جداگانه تبدیل کنید:

«از رفتار مدیر در جلسات رسمی چقدر راضی هستید؟»
«از حمایت مدیر در امور آموزشی چقدر راضی هستید؟»

نتیجه این مرحله: پرسشنامه شما قبل از توزیع اصلی اصلاح و بهینه می‌شود، بنابراین احتمال خطا و جمع‌آوری داده‌های بی‌کیفیت بسیار کمتر خواهد شد. این مرحله شاید زمان‌بر به نظر برسد، اما در واقع باعث صرفه‌جویی در زمان و هزینه در مراحل بعدی تحلیل داده‌ها می‌شود.

مرحله پنجم: سنجش روایی و پایایی پرسشنامه

تا اینجا پرسشنامه را طراحی و پیش‌آزمون کرده‌اید. حالا وقت آن است مطمئن شوید این ابزار واقعاً همان چیزی را می‌سنجد که باید (روایی) و نتایجش قابل اعتماد است و اگر دوباره استفاده شود، نتیجه مشابه می‌دهد (پایایی). این مرحله تضمین می‌کند داده‌های شما علمی و قابل دفاع هستند.

۱. بررسی روایی پرسشنامه

روایی (Validity) یعنی پرسشنامه شما دقیقاً همان چیزی را بسنجد که قرار است بسنجید. اگر پرسشنامه روایی نداشته باشد، حتی اگر پاسخ‌دهندگان آن را کامل پر کنند، داده‌های شما بی‌معنی یا گمراه‌کننده خواهند بود. برای بررسی روایی، سه جنبه مهم را در نظر بگیرید:

الف) روایی محتوا
آیا پرسشنامه تمام ابعاد موضوع را پوشش می‌دهد؟ هیچ بخش مهمی جا نیفتاده یا سؤال اضافه‌ای وجود ندارد؟

• اقدام عملی: پرسشنامه را به چند متخصص یا استاد راهنما بدهید تا بررسی کنند.
• از آن‌ها بپرسید: «آیا این پرسشنامه واقعاً می‌تواند رضایت شغلی معلمان را بسنجد؟ چه سؤال‌هایی باید اضافه یا حذف شوند؟»
• اصلاحات پیشنهادی را اعمال کنید تا پوشش کامل داشته باشید.

ب) روایی صوری
آیا ظاهر پرسشنامه و زبان سؤال‌ها برای پاسخ‌دهنده واضح است؟

• اقدام عملی: پرسشنامه را به چند نفر از جامعه هدف بدهید و از آن‌ها بخواهید سؤال‌ها را با صدای بلند بخوانند و بگویند کجاها برایشان نامفهوم است.
• اگر چند نفر یک سؤال را اشتباه فهمیدند، آن را بازنویسی کنید.

پ) روایی سازه
این مرحله برای تحقیقات دانشگاهی جدی‌تر انجام می‌شود و بررسی می‌کند آیا سؤال‌ها واقعاً سازه نظری مورد نظر (مثل رضایت شغلی) را می‌سنجند.

• داده‌های پیش‌آزمون را وارد نرم‌افزار آماری کنید.
• با تحلیل عاملی ببینید سؤال‌ها درست گروه‌بندی می‌شوند یا نه (مثلاً سؤال‌های مربوط به حقوق در یک گروه قرار می‌گیرند).

مثال: فرض کنید هدف شما بررسی رضایت شغلی معلمان است:

• روایی محتوا: استاد راهنما بررسی می‌کند که پرسشنامه شما ابعاد حقوق، روابط همکاران، محیط فیزیکی و حمایت مدیر را پوشش داده باشد.
• روایی صوری: چند معلم پرسشنامه را پر می‌کنند و می‌گویند سؤال مربوط به «مزایای شغلی» کمی مبهم است؛ شما سؤال را بازنویسی می‌کنید.
• روایی سازه: پس از جمع‌آوری اولیه داده‌ها، با تحلیل عاملی بررسی می‌کنید که سؤال‌ها واقعاً چهار بعد مورد نظر را می‌سنجند.

۲. بررسی پایایی پرسشنامه

پایایی یعنی پرسشنامه شما نتایج پایدار و تکرارپذیر بدهد. یعنی اگر همان پرسشنامه را دوباره از همان افراد بگیرید، نتایج تقریباً مشابه باشد. پرسشنامه‌ای که پایا نیست، داده‌های متناقض تولید می‌کند و نتایج پژوهش قابل اعتماد نخواهد بود. د. برای بررسی پایایی، چند روش مهم وجود دارد:

الف) آلفای کرونباخ
این یک عدد است که نشان می‌دهد سؤال‌های پرسشنامه با هم هماهنگ هستند یا نه.

• این عدد بین ۰ تا ۱ است.
• اگر بالای ۰٫۷ باشد یعنی پرسشنامه پایایی قابل قبولی دارد.
• اگر پایین باشد، یعنی بعضی سؤال‌ها درست عمل نمی‌کنند و باید حذف یا اصلاح شوند.

چطور انجام دهیم؟

1. پرسشنامه را بین حداقل ۳۰ نفر توزیع کنید (پیش‌آزمون).
2. پاسخ‌ها را در نرم‌افزار SPSS وارد کنید.
3. آلفای کرونباخ را محاسبه کنید. (این کار را معمولاً نرم‌افزار با یک کلیک انجام می‌دهد.)
4. اگر آلفا پایین بود، ببینید حذف کدام سؤال باعث بالا رفتن آلفا می‌شود و آن سؤال را اصلاح یا حذف کنید.

ب) آزمون بازآزمایی (Test-Retest)
پرسشنامه را با فاصله زمانی کوتاه (مثلاً دو هفته) دوباره از همان گروه بگیرید و نتایج را مقایسه کنید. اگر نتایج نزدیک به هم بودند، پرسشنامه پایا است.

پ) پایایی بین‌نمره‌گذاران
اگر پرسشنامه شامل سؤال‌های باز است که باید توسط کدگذاران بررسی شود، چند نفر پاسخ‌ها را کدگذاری کنند و میزان توافق بین آن‌ها را محاسبه کنید.

مثال: در پرسشنامه رضایت شغلی معلمان:

• بعد از پیش‌آزمون با ۳۰ معلم، داده‌ها را در SPSS وارد کنید و آلفای کرونباخ محاسبه کنید.
• اگر آلفا برای بخش «روابط با مدیر» پایین باشد، سؤال‌های این بخش را بررسی کنید؛ شاید یکی از سؤال‌ها خیلی مبهم است یا با بقیه هم‌خوانی ندارد.
• آن سؤال را اصلاح یا حذف کنید و دوباره آلفا را محاسبه کنید تا به سطح قابل قبول برسد.

نکات عملی:
حتی برای تحقیقات کوچک هم توصیه می‌شود حداقل آلفای کرونباخ محاسبه شود.
اگر پرسشنامه چند بخش دارد (مثلاً حقوق، محیط کار، روابط کاری)، آلفا را برای هر بخش جداگانه محاسبه کنید.
پرسشنامه پایا باعث می‌شود نتایج تحقیق شما علمی و قابل دفاع باشد.

پرسشنامه شما آماده است!

بعد از گذراندن این مراحل، شما یک پرسشنامه علمی و استاندارد در اختیار دارید. حالا دقیق می‌دانید چه چیزی را می‌سنجید، چرا هر سؤال در پرسشنامه وجود دارد و چطور پاسخ‌های معتبر و قابل اعتماد جمع‌آوری خواهید کرد. از این مرحله به بعد فقط کافی است پرسشنامه را بین پاسخ‌دهندگان توزیع کنید و داده‌ها را برای تحلیل آماده کنید.

یادتان باشد کیفیت طراحی پرسشنامه، کیفیت کل تحقیق شما را تعیین می‌کند. هرچه طراحی دقیق‌تر باشد، نتایج تحقیق شما قابل اعتمادتر و استدلال‌های شما در دفاع از پایان‌نامه یا گزارش پژوهشی محکم‌تر خواهد بود.

چک لیست طراحی پرسشنامه

قبل از توزیع پرسشنامه، این چک‌لیست را مرور کنید تا مطمئن شوید همه مراحل طراحی را کامل انجام داده‌اید. این کار کمک می‌کند هیچ نکته مهمی از قلم نیفتد و پرسشنامه شما آماده جمع‌آوری داده‌های معتبر باشد.

سؤالات متداول

طراحی پرسشنامه از کجا باید شروع شود؟

همیشه از شفاف‌کردن هدف پژوهش شروع کنید. اگر ندانید دقیقاً چه چیزی را می‌خواهید بسنجید، نمی‌توانید سؤال‌های درستی طراحی کنید و پرسشنامه شما پراکنده و بی‌نتیجه خواهد بود.

چند سؤال باید در پرسشنامه بگذارم؟

تعداد سؤال‌ها بستگی به اهداف تحقیق دارد. پرسشنامه باید به اندازه‌ای کوتاه باشد که پاسخ‌دهنده خسته نشود، ولی آن‌قدر کامل باشد که تمام متغیرهای مهم را پوشش دهد. بهتر است سؤال‌های غیرضروری را حذف کنید.

پرسشنامه باز بهتر است یا بسته؟

هر دو نوع سؤال کاربرد خودشان را دارند. سؤال‌های بسته برای تحلیل آماری مناسب‌ترند، ولی سؤال‌های باز کمک می‌کنند نظرها و ایده‌های جدید را کشف کنید. ترکیب این دو نوع معمولاً بهترین نتیجه را می‌دهد.

چطور مطمئن شوم پرسشنامه معتبر است؟

از چند متخصص بخواهید پرسشنامه را بررسی کنند (روایی محتوا) و آن را روی گروه کوچکی پیش‌آزمون کنید تا اشکال‌های احتمالی برطرف شود. سپس با محاسبه آلفای کرونباخ پایایی آن را بررسی کنید.

اگر پاسخ‌دهندگان پرسشنامه را کامل نکنند چه کنم؟

در ابتدای پرسشنامه توضیح دهید هدف تحقیق چیست و پاسخ‌ها محرمانه می‌ماند. پرسشنامه را کوتاه و ساده طراحی کنید و در صورت امکان یادآوری بفرستید تا نرخ پاسخ‌دهی بالا برود.

آیا پرسشنامه آماده برای پایان‌نامه مناسب است؟

پرسشنامه‌های آماده زمانی مفید هستند که با موضوع تحقیق شما هم‌خوانی داشته باشند و روایی و پایایی آن‌ها قبلاً بررسی شده باشد. اگر چنین پرسشنامه‌ای پیدا کردید می‌توانید از آن به‌عنوان نمونه پرسشنامه پایان‌نامه الهام بگیرید و متناسب با اهداف پژوهش خود تغییرش دهید. اما اگر هیچ پرسشنامه آماده‌ای با موضوع شما مطابقت نداشت، بهتر است پرسشنامه جدیدی طراحی کنید تا دقیقاً متناسب با تحقیق شما باشد.

جمع بندی

طراحی پرسشنامه یک فرایند علمی و مرحله‌ای است که اگر درست انجام شود، پژوهشگر را به داده‌های دقیق و قابل اعتماد می‌رساند. از همان ابتدا که هدف پژوهش را مشخص می‌کنید تا زمانی که پرسشنامه را طراحی، پیش‌آزمون و اصلاح می‌کنید، هر مرحله به شما کمک می‌کند ابزاری بسازید که واقعاً بتواند مسئله تحقیق شما را بسنجد.

پرسشنامه‌ای که با دقت و بر اساس اصول علمی طراحی شود، هم برای پاسخ‌دهندگان خوشایند و قابل فهم است و هم داده‌هایی تولید می‌کند که به درد تحلیل و نتیجه‌گیری می‌خورند. در مقابل، پرسشنامه‌ای که شتاب‌زده و بدون برنامه نوشته شود، حتی اگر صدها پاسخ جمع‌آوری کند، ممکن است نتایجی بی‌معنا و گمراه‌کننده به دست دهد.

بنابراین، طراحی پرسشنامه را جدی بگیرید. زمان کافی برای شفاف‌سازی اهداف، انتخاب نمونه مناسب، نوشتن سؤال‌های واضح و بدون سوگیری و بررسی روایی و پایایی پرسشنامه صرف کنید. با رعایت این روش طراحی پرسشنامه می‌توانید مطمئن باشید که داده‌های شما دقیق، قابل تحلیل و قابل استناد خواهند بود و پژوهشی معتبر و قابل دفاع ارائه خواهید داد.

منابع

1. Ng, C. J. (2006). Designing a Questionnaire. Malaysian Family Physician
2. Dillman, D. A., Smyth, J. D., & Christian, L. M. (2014). Internet, Phone, Mail, and Mixed-Mode Surveys: The Tailored Design Method (4th ed.). Wiley.
3. Hoddinott, S. N. (1986). The Total Design Method (TDM). Public Health Reports, Article.